Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G'Ofurov iqtisodiyot nazariyasi o'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan Toshkent «iqtisod-moliya»

Turli mamlakatlarda don va vino ishlab chiqarish xarajatlari Mamlakat	SO kg don ishlab chiqarish xarajatlari, kishi-kun
100 I vino ishlab chiqarish xarajatlari, kishi-kun
Buyuk Britaniya	100	120
Portugaliya	90	80

Jadvaldan ko'rinadiki, agar mutlaq xarajatlar e'tiborga olinsa, ular har ikkala mahsulot bo'yicha ham Portugahyada past bo'lib, uning Buyuk Britaniya bilan savdo aloqalarini o'rnatish uchun hech qanday ehtiyoj yo'q. Biroq, qiyosiy xarajatlar ushbu fikr-mulohazalarni o'zgartirib yuboradi. Buning uchun har ikkala mahsulot bo'yicha mamlakatlarning qiyosiy xarajatlarini hisoblab chiqamiz:

1. 
   Don bo'yicha qiyosiy xarajatlar:
   

MJ 1D₊ • ,4 ^{100 120 5} 1 *

1. 
   Buyuk Britaniyada —: = — = 1,6.
   

50 100 3
, x _J 90 80 9

2. 
   Portugahyada —: = - = 2,25.
   

50 100 4

2. 
   Vino bo'yicha qiyosiy xarajatlar:
   

^ , t, ■ • . ^{120 100 3}

1. 
   Buyuk Bntaniyada : = — = 0,6.
   

100 50 5 ^ ^{80 90 4}

2. 
   Portugahyada : — = — = 0,4.
   

100 50 9
Hisob-kitoblar shuni ko'rsatadiki, don bo'yicha qiyosiy xarajatlar koeffitsienti Portugaliyaga (2,25) nisbatan Buyuk Britaniyada (1,6) past- ligi sababli donni Buyuk Britaniya islilab chiqarishi va eksport qilishi lozim. Vino bo'yicha qiyosiy xarajatlar koeffitsiyenti Buyuk Britaniyaga (0,6) nisbatan Portugaliyada (0,4) pasthgi sababh, vinoni Portugaliyada ishlab chiqarish va eksport qilish maqsadga muvofiqdir. Bunday tartibdagi xalqaro savdoda ishtirok etish har ikkala mamlakat uchun ham manfaatli hisoblanadi.
Iqtisodiy nazariyada xalqaro ixtisoslashuvning ustunliklarini asoslash Rikardoning klassik sxemasi bilan cheklanmagan. XX asrda xalqaro ixti­soslashuvning qonuniyatlari E.Xeksher, B.Ohn, P.Samuelson, J.Keyns, V.Leontev, G.Xaberler va boshqa ko'plab iqtisodchilar tomonidan tad­qiq qilindi. Jumladan, iqtisodiy adabiyotlarda Xeksher-Olin-Samuelson modeU deb yuritiluvchi model alohida ahamiyat kasb etadi. Bu model asoschilari E.Xeksher va B.Olin xalqaro tovar oqimlarining yo'naiish va tarkibiy tuzilishi qay tarzda belgilanishi to'g'risidagi zamonaviy tasav- vurlami ishlab chiqdilar. P.Samuelson esa mazkur fikrlarni amaliy jihat­dan ifodalovchi matematik shartlarni ochib berdi. Mazkur model asosida ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasi yotadi. Ma'lumki, turli mam­lakatlar ishlab chiqarish omillari — ishchi kuchi, yer va kapital bilan turli darajada ta'minlanganlar. Agar mamlakat faqat qandaydir bitta omil bilan yetarli darajada ta'minlangan bo'Isa, bu mamlakatda shunday omil sig'imi katta bo'lgan tovarlarni ishlab chiqarish arzonga tushadi. Bu mam­lakat uchun ularni ishlab chiqarish va eksport qilish nisbatan foydali hisoblanadi.
Xalqaro ixtisoslashuvning qonuniyatlarini yanada chuqurroq tu­shunish qiyosiy xarajatlar tahlili asosida ko'p omilli andoza tuzishga olib keldi-ki, unda tovarlar harakati bilan birga ishlab chiqarish oinilla- rining davlatlararo erkin harakati imkoniyatlari hisobga olindi. O'tka- zilgan tadqiqotlarda nafaqat tarmoqlararo, balki tarmoqlar ichida va mmtaqa o'rtasidagi ixtisoslashuvning qonuniyatlari, mamlakatning material, kapital, mehnat va fan sig'imli tovarlarga ixtisoslashuv sabab- lari ochib berildi. Ixtisoslashuvga fan va texnika taraqqiyoti hamda tex­nologik o'zgarishlar sur'ati va tavsifi ta'sirining xususiyatlari aniqlandi.
^ 1954-yili amerikalik iqtisodchi V.Leontevning maqolasi e'lon qi- linib, unda o'sha davrda kapital ortiqchaligiga ega bo'lgan mamlakat hi- soblanuvchi AQSH eksporti va importida mehnat va kapital to'hq sarfi- ning hisob-kitobi asosida Xeksher-Olin nazariyasini tekshirishga urinib ko'rilgan. Bunda AQSH kapital sig'imi yuqori bo'lgan tovarlarni eksport qilib, mehnat sig'imi yuqori bo'lgan tovarlarni esa import qilishi taxmin qilinar edi. Natija teskari bo'hb chiqib, Leontev paradoksi degan nom oldi. Ma'lum bo'ldiki, AQSHdagi kapitalning nisbiy ortiqchaligi Amerika tashqi savdosiga ta'sir ko'rsatmaydi. AQSH ko'proq mehnat sig'imi yuqori, kapital sig'imi esa past boigan tovarlarni eksport qilar ekan. V.Leontev Amerikadagi mehnatning yuqori unumdorligi amerikalik ishchilarning nisbatan yuqori malakasi bilan bog'liqhgini ta'kidlab, bu yerdagi mehnatning xorijdagi melmat bilan nisbati 1:3 ekvivalentlikda ekanhgini ko'rsatdi. Bu esa ishchi kuchi malakasi modelining paydo bo'hshiga ohb keldi.