|
1 7
R. RAJABOV
Bu vaqtda energiyaning asosiy manbasi insonning muskul kuchi, keyin
esa hayvonlarning kuchi edi. Insonning tabiat kuchlariga to ‘la qaramli-
gi bilan m ehnatning oddiy kooperatsiyasi yetakchi edi. Inson uzluksiz
ravishda tabiatdan ajralib o ‘z sun’iy dunyosini shakllantirdi. Yanada mu-
rakkab m ehnat qurollar, keyin mashinalar, m urakkab texnik tizim lar ya
ratildi. Yoqilg‘i m anbalari ochildi. Hozirgi kunda boshqaruv va nazorat
funksiyalarini odam o ‘zi k ash f qilgan priborlar, program m alashtirilgan
nazorat tizim lariga berdi. Ichki ishlab chiqarish, sohalararo hududiy m eh
natning ijtim oiy taqsim oti yuz berdi. Korxona, hududlar, mamlakatlar,
jahon xo‘jaligi yanada k o ‘proq integratsiyalashgan yaxlitlik belgilarini
ola boshladi.
Bir sivilizatsiyadan boshqasiga o ‘tishda ishlab chiqarishning texnolo
gik uslubi o ‘zgaradi. Ishlab chiqarish vositalari to ‘plam idan va uni tashkil
qilish usullaridan foydalanadigan - texnologik inqilob yuz beradi. Lekin
ishlab chiqarishning bu usuli doirasida sifat o ‘zgarishlari yuz beradi. Tex
nik tizim lam i energetik m anbalari va umumiy tam oyillariga asoslangan,
bu tizim larga mos, ishlab chiqarish shakllariga m os sifat o ‘zgarishlari
yuz beradi. Sanoat inqilobi ishlab chiqarishning industrial usulini bosh-
lab berdi.
U besh texnologik ukladlam i o ‘z ichiga oladi. Ulardan birinchisi,
m anufaktura ishlab chiqarish usulidan m eros ijilib olingan texnikada
quriladi; ikkinchisi va to ‘rtinchisi ishlab chiqarishning industrial usu
li, o ‘z-o ‘zini rivojlanishining tizimli bosqichini ifodalaydi. Zam onaviy
beshinchi texnologik uklad XX asr oxirida rivojlangan m am lakatlarda
yetakchi b o ‘lgan postindustrial ishlab chiqarishning texnologik usuliga
o ‘tish bo‘ldi.
Har bir texnologik uklad o ‘z navbatida, 10 yil davom ida bir-biri bi
lan o‘zaro bog‘langan texnika avlodlarini o ‘z ichiga oladi. U lam ing har
biri yirik kashfiyotni, b a’zida yangilikni am alga oshiradi. Hozirgi zamon
uchun hisoblash, kom pyuter, lazer, kosm ik-raketa texnikasini k o ‘rsatish
mumkin. H ar bir avlod umumiy texnologik tam oyil, ko‘pgina modifi-
katsiyalar va texnik m odellam i am alga tadbiq qiladigan yanada yuqori
darajadagi (ilmiy texnika y o ‘nalishidagi) texnologik siklni shakllantirish
va joylashtirish bosqichi bo ‘ladi. Ishlab chiqarishning aralash texnologik
usullari texnologik ukladlar, texnikaning avlodlari, umumiy maydonlar,
har xil faoliyatning o ‘tish davrlarini hosil qiladi. Bu uzluksiz texnik prog-
1 8
Jahon sivilizatsiyalari tarix i
ressni ta ’minlaydi. Shu bilan bir vaqtda texnikaning yangi avlodi, texno-
logik uklad va ishlab chiqarish usulining qaror topishi navbatdagi texnik
progress, u yoki bu hajmdagi va murakkablikdagi texnologik to'ntarishni
belgilaydi.
Qarama-qarshiliklar asosida quriladigan, bir-birini almashtiradigan
tamoyillardagi texnikaning o‘tish avlodlari, o ‘tish texnologik ukladlar-
ning samarasi past boiadi. Yanada yuqori darajada turadigan texnolo
gik sikllar o‘rtasidagi, uning yetuklik fazasini ifodalaydigan, unga joy-
lashtirilgan kuch-qudratni to‘la amalga oshiradigan avlod va ukladlar
ko‘proq samarali bo‘ladi.Texnika taraqqiyotidagi bosqichlar insonning
bilish, bilimlarini moddiylashuvi texnologik ko‘nikmalarini aks ettiradi.
U o ‘z navbatida uning ishlab chiqarish qobiliyatlarini rivojlanishiga yan
gi kengliklar ochadi.
3.
Jamiyat piramidasining navbatdagi qavati ishlab chiqarishning iq-
tisodiy usuli, iqtisodiy (ishlab chiqarish) munosabatlari tuzilmasi. Uning
asosiy unsurlari: qayta ishlab chiqarish tuzilishi; mulkchilik shaklla-
ri, ishlab chiqarish vositalari va uning natijalarini (o‘zlashtirish) ishlab
chiqarilgan mahsulotni qayta ishlab chiqarish ishtirokchilari, jam iyat
a ’zolari o ‘rtasida taqsimlash usullari; ayirboshlash usullari, jamiyatda
ishlab chiqarilgan mahsulotning aylanishi, iqtisodiy boshqaruv shakllari,
alohida xodimlar, qayta ishlab chiqarish birliklarini eng samarali usullar-
ga undovchi, boshqaruvchi va motivatsiya mexanizmi. Har bir sivilizatsi-
yada m a’lum bir mos qayta ishlab chiqarish unsurlari va sohalar, iqtisodiy
munosabatlar tizimi mavjud.
Neolit sivilizatsiyasi jam oa mulki, teng taqsimot, natural ayirbosh
lash, ijtimoiy mehnat taqsimotining ilk shaklidagi mehnat faoliyatini be-
vosita boshqarishga asoslangan edi. Ilk sinfiy va antik sivilizatsiya xusu-
siy o‘zlashtirish (yakka yoki jamoa)ga asoslandi. Noiqtisodiy majburlash
(sun’iy sug‘orishtizim ini ta ’mirlash, boshqarish, piramida, saroylar, ibo-
datxonalami qurilishi)ga asoslangan.
0
‘rta asrlar va industrial sivilizatsiyalar uchun yerga va qisman ishlab
chiqarish xodimlari (qaram dehqonlar va hunarmandlar)ga toifaviy-feo-
dal («ko‘p qavatli») egalik, erkin dehqon oilalarining kichik yer ulushi va
mehnat qurollariga egaligi, «Erkin shaharlar»da sanoat, qurilish, savdoda
yollanma mehnat unsurlari bilan yarim burjua mulkchiligi, rivojlangan
b o z o r- pul mexanizmining shakllanishiga xosdir. Industrial sivilizatsiya
lar uchun kapital va yollanma mehnat, bozor munosabatlari hukmronligi-
19
Do'stlaringiz bilan baham: |
