Популяциянинг экологияси

Populyatsiyaning serpushtligi, nobud bulishi va migratsiyasi. Populyatsiya sonini dinamikasi, zichligi uni pushtiga, ulishiga va migratsiyasiga juda boglik. Tirik organizmlarni kupayishi katta imkoniyatga ega. Kuzatishlarga kura bakteriya xar 20 min bulinadi. Shunday kupayishda bitta xujayrani 36 soatda kupayib bergan avlodi butun sayyorani koplab olishi mumkin. Kokigulni xamma urugi kukarsa 10 yilga yetmasdan butun sayyorani koplab olar edi. Usimlik urugi yoki xayvon tuxumidan kupi ulib, juda oz kismi yashab koladi. Masalan: karam kapalagi kuygan tuxumini 0,32%dangina kapalak chikadi, kolganlari xar xil sabablardan nobud buladi (odam va xayvon organizmidagi parazit chuvalchanglarda bundan xam oz).
Xar bir turni pushtini soni populyatsiyada ulganlarni urnini tuldirish uchun tarixan moslashgan. Shuning uchun nokulay muxitga unchalik moslashmaganlar yosh lichinka davrida kupi nobud buladi. Uning urni pusht soni (tuxum) kup bulishi xisobida tuldirildi. Shuning uchun fitofat xasharotlar serpushtrok bulib (parazit turlarni pushti kamrok buladi), kulay sharoitda yashaydigan turlar pushti kamrok buladi. Shuning uchun tropik mamlakatdagi xayvonlarda mu’tadil sharoitda yashaydiganlarga nisbatan kam pushtlirok buladi.
Populyatsiyaning ulishi – bu ma’lum davrda ulganlar soni bilan belgilanadi. Populyatsiya ulimi muxit sharoitiga, yoshga, populyatsiyani xolatiga boglik. Kup turlarda yosh davrda katta voyaga yetgan davrga nisbatan ulishi kup buladi. Masalan: baliklarda tashlangan ikradan voyaga yetgan balikka kadar 1-2% yetib boradi, xasharotlarda kushilgan tuxumdan 0,3-0,5%. Xayvonlarni ulimini kupi yosh, lichinka davrida bulsa, usimliklarda urugdan maysa unib chikish davrida sodir buladi. Xayvonlarni voyaga yetgan davrida ulishi kupincha lichinkalari daraxtlarni tanasida, tuprokka, suvda, ya’ni xavfsizrok joyda yashaganlarda buladi (usach, muylovdarlar, koroed, simkurtlar va boshkalar).
Stabil (barkaror), usuvchi va kamayuvchi populyatsiya.
Ma’lumki, populyatsiya tugilishi, immigratsiya (chetdan kelish) xisobida paydo buladi, ulishi va emigratsiya ulishi balansda bulsa barkaror populyatsiya buladi. Bunda populyatsiya soni va areali bir darajada saklanadi. Ammo tabiatda bunday xolat kam bulib, kiska vaktda saklanishi mumkin. Kupincha tugilish ulimdan ustun bulib, bunday xolat kupincha mayda xayvonlarga taalukli. Bunday xolat usuvchi populyatsiya deyiladi. Masalan, ondatrani kupayishi va tarkalishi, kolorado kungizi, poliz kungizi, kravchik kungizlari. Usimliklardan gorchitsa XIX asrda Kaliforniyadan keltirilib, Rossiyada keng tarkaldi.
Ammo populyatsiyada juda kupayib ketsa yashash sharoiti yomonlashib, ula boshlaydi va populyatsiya soni kiskaradi. Agar tugilishdan ulish kup bulsa, buni kamayuvchi (kiskaruvchi) populyatsiya deyiladi. Masalan, Ukrainada uy pulbugi.
Populyatsiya sonini kamayishida inson tomonidan kup xayvonlarni ovlash orkali ularning sonini kamayib ketishi. Masalan, zubr, sobol (suvsar), shoxol, bedana, ilonlar, kaldirgoch, laylak…, usimliklardan tog lolasi, anzur piyozi…
Ammo populyatsiya soni tuxtovsiz kamayib ketavermaydi. Uning sonini ma’lum darajasida ulishi, kamayib, pushti kupayadi va tugilish oshadi, nixoyat usuvchi populyatsiyaga aylanadi.
Populyatsiya soni yoshi va jinsiy tarkibiga boglik. Masalan: rus kishloklarida fakat karilar kolib ketsa odam populyatsiyasini usmasligi.