P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

biologik  psixologiya 

deb  h a m   yuritiladi.

H a y v o n la r  x u lq in i  o 'rg a n ish g a   b o 'lg a n   qiziqish  ju d a   q a d im   z a m o n - 

lard ay o q   p ay d o   b o 'lg a n .  O lim la r to m o n id a n   boy  m a ’lu m o tla r to 'p la n g a n .

Y an g i  z a m o n d a   ta b ia ts h u n o s la r d a n   J .  L a m a rk   (1 7 4 4 —1802)  va 

C h.  D arvin  h a m d a   u la r  ev o lu tsio n   t a ’lim o ti  izd o sh larin in g   asarlari,  a y ­

niqsa,  k a tta   a h a m iy a tg a   ega  b o 'ld i.

Z oopsix o lo g iy an in g  taraq q iy o tig a b u   fanning  R ossiyadagi asoschisi b io ­

log  —  darv in ist  V.A.  V ag n er  (1849—1934)  k a tta   hissa  q o 'sh d i.  U   b ir  q a n ­

ch a  c h u q u r  ilm iy  a sa rla r y o zg an ,  sh u la rd a n   eng  m u h im lari:  «Q iyosiy  p si­

xolo g iy an in g   b iologik  asoslari»  ikki  to m lik ,  «B iopsixologiya  va  y o n d o sh  

faniar»,  «Psixik  q o b iliy a tla rn in g   p ay d o   b o iis h i  va  taraqqiysi»  1—9  n ash ri, 

«Q iyosiy  psix o lo g iy ad an   e ty u d lar» d ir.

Y uqori  ta ra q q iy   q ilgan  h a y v o n la r  psixologiyasini  o 'rg a n ish d a   so b iq  

sovet  ta d q iq o tc h ila ri  h am   ju d a   k o 'p   q im m a tli  hissa  q o 'sh d ila r.  M a sa la n , 

N .Y u.  V o y to n is  (1 8 8 7 —1946)  m a y m u n la r  aq lin i,  u la rn in g   o riy e n tiro v k a 

q ilish   q o b iliy a ti  va  q id iris h   fa o liy a tin i,  « q u ro lla r» d a n   fo y d a la n is h n i, 

to 'd a la n is h   m u n o sa b a tla rin i  o 'rg a n d i.  V o y to n isn in g  en g   m u h im   asari  «Aql 

ta ra q q iy o tin in g   ilk  tarixi»  (1949)  edi.

A yniqsa,  N .N .  L a d ig in a -K o tsn in g   yuqori  ta ra q q iy   qilgan  h ay v o n lar 

psixologiyasi  soh asid ag i tad q iq o tla ri  s h u h ra t  q o z o n d i.  U  m a y m u n la r fa o li­

y a tin in g   tu rli  xil  sh a k lla rin i  b atafsil  ta sv irla b   berd i:  h ay v o n   va  in so n  

ta fa k k u rin in g   sifat  jih a tid a n   farq in i  o 'rg a n d i,  m ay m u n   (sh im p an ze )  va 

in so n  bolasi psixikasini  taq q o slab  tek sh ird i,  hayv o n lar xulqini  o 'rg a n ish n in g  

yangi  m e to d ik a sin i  ishlab  ch iq d i.  L ad ig in a —K ots  ta d q iq o tla rin in g   n a ti-

---

jalari  u n in g   quyidagi  a sa rlarid a  bosib  cliiqarilgan:  « S h im p a n z e n in g   bilish 

qobiliyatlarini  tekshirish»  (1923);  « E k sp e rim e n t  sh a ro itla rid a   m o slash ish - 

h arak at  m alakalari»  (1928);  « In so n   bolasi  va  sh im p a n z e   bolasi»  (1935).

H ayvon psixikasi haqidagi  t a ’lim o td a  ikki  o q im  — a n tro p o m o rfik   (id e a ­

listik)  h am d a  m ex an istik   (m a terialistik )  o q im la r  ku rash   olib  b o rd ilar.  Bi­

rinchi  oqim   vakillari  h a y v o n lar x u lq id a  u la m in g   in so n la m ik ig a   o 'x sh a g a n  

subyektiv psixik h ay o ti  n am o y o n   boMadi,  d eb   h iso b lad ilar.  Bu  ilm ga aso s- 

lanm agan oddiy qarash edi.  D arvin va u n in g  bir q a n c h a   izdoshlari  (R o m e n e  

va  b o sh q alar)  hayvon  xu lq in in g   b a ’zi  m u rak k ab   sh ak llarin i  «aqlli»  h a ­

ra k a tla r  d eb   ta lq in   qildilar.

D ek art  o ‘z   z a m o n a sid a ,  h a y v o n la r  —  b u   faqat  m a sh in a ,  u la rd a   ru h  

y o ‘q ,  u la m in g   b u tu n   xulqi  faqat  m e x an ik   m u sh a k   h a ra k a tla rd a n g in a   ib o ­

ra td ir,  d eb  ja r   soldi.

V.A.  V agner o ‘z  tekshirishlarida  hayvonlar xulqini  tush u n tirish d a  a n tro - 

p om orfizm ni  h am ,  soddalashtirilgan  m exanik  t a ’lim otini  ham   tan q id   qildi.

H ayvon  psixikasini  o 'rg a n ish   so h asid a   n em is  o lim i  V olfgang  K eller 

h a m   m u h im   ish lar  qildi.  B iroq,  u  o 'z in in g   « O d a m sim o n   m a y m u n la m in g  

aq lin i  tekshirish»  (1917)  d eg an   va  b o sh q a  psixologik  a sarlarid a  m a y m u n  

psixikasi  b ilan   o d a m   p sixikasining  farq larin i  aniq  k o 'rsa tib   b erm ay d i.  Bu 

a n tro p o m o rfik   q a ra s h la r  l.P .  Pavlov  to m o n id a n   q a ttiq   ta n q id   q ilin d i. 

l.P .  P avlov  m a y m u n   va  b o sh q a   h a y v o n la r  psixik  fao liy atin in g   m o d d iy  

shartli  re fle k to r  asosini  isb o tlab   b erd i.