O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi a`jiniyaZ atindag`i no`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti ta`biyattaniw-geografiya fakul`teti Ximiya-ekologiya kafedrasi
Kationlardin` ammiakli fosfatli klassifikatsiyasi
Download 0,93 Mb.
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Sho`kpe
- REJE
- 3. ERIUShEN`LIK KO`BEYMESI
|
Kationlardin` ammiakli fosfatli klassifikatsiyasi Bul sistema kationlari 5-analitikaliq toparg`a bo`linedi. 1-kationlardin` analitikaliq toparina Na+, K+ ha`m NH4+ kirip, olar topar reagentine iye emes. II-analitikaliq toparg`a Ba2+, Sr2+, Ca2+, Mg2+,Fe2+, Fe3+, Mn2+, Al3+, Cr3+ ha`m Bi3+ ler kirip, olardin` topar reagenti gidrofosfat ammoniy (NH4)2HPO4. Kushli ammiakli ortaliqta fosfat ko`rinisindegi sho`kpe payda boladi. Fosfatlardin` uksus kislotasi qatnasina qarap, ekinshi analitikaliq topardag`i kationlar eki toparshag`a bo`linedi. 1-toparsha kationlari Ba2+, Sr2+, Ca2+, Mn2+, Mg2+, Fe2+ fosfatlari uksus kislotasinda eriydi. 2-toparshag`a kiretug`in kationlar Fe3+, Al3+, Cr3+ Bi3+ fosfatli uksus kislotada erimeydi. 3-analitikaliq topar kationlarina Cu2+, Hg2+, Cd2+, Co2+, Ni2+ fosfatlari ammiakli eritpesinde erip, ammiakli (Me(N*e)4) tu`rinde payda etedi. 4-analitikaliq toparlarg`a Sn2+, Snr+, Ast+, Sd3+, As3+, Sdt+ sur`ma ha`m kaliy ionlari HNO3 kislotasinda erimeytug`in sho`kpe, meta sur`mali HSbO3 kislota payda etedi. Mish`yak birikpeleri azot kislotasi menen jilitilg`anda mish`yakli kislotag`a H3AsO4 shekem oksidlenedi. 5-analitikaliq toparg`a Ag(Hg)2+ ha`m Pb2+ kirip, HCl ta`sirinde erimeytug`in xlorid tu`rinde sho`kpe tu`sedi.
Usinilg`an a`debiyatlar 1. A.Embergenov, T. Seytniyazov, T. Kulmuratov, Z. Baltasheva, Sh. Arzuova, IBM kompyuterleri ha`m WINDOWS sistemasi. No`kis 1998. 2. S.I.Rahmonqulova, IBM PC shaxsiy komp`yuterlarida ishlash, T.-1998.,224 b. 4. www.informika.ru/informatika.zip Lektsiya-2 Tema: Massalar ta`sirlesiw nizami sipat analizinin` teoriyaliq tiykarlari REJE:1. Massalar ta`siri nizami 2. Dissotsiatsiyalaniu da`rejesi. Ku`shli ha`m ku`shsiz elektrolitler 3. Eriushen`lik ko`beymesi 4. rN di aniqlau 5. Bufer eritpeler Tayanish tusinikleri: Faktorlar, bufer eritpeler, ximiyaliq ten`salmaqliq, ten`salmaqliq konstantasi, aktivleniu energiyasi, ku`shli ha`m ku`shsiz elektrolitler, eriushen`lik ko`beymesi, rN, komponentler, dissotsiatsiya da`rejesi, geterogen sistema, gomogen sistema, N.N.Beketov, Гульдберг ҳәм Ваге, С.Arrenius. 1. Massalar ta`siri nizami Ximiyaliq reaktsiyalardin` tezligi reaktsiyag`a kirisiushi zatlardin` ta`biyatina, temperaturag`a, basimg`a ha`m de katalizatordin` qatnasiuina baylanisli. Ximiyaliq reaktsiyalar tezliginin` reaktsiyag`a kirisiushi zatlar kontsentratsiyasina baylanislig`in birinshi bolip N.N.Beketov ashqan. Ximiyaliq reaktsiyalardin` tezligi reaktsiyag`a kirisip atirg`an zatlar kontsentratsiyasinin` uaqit birligi ishinde o`zgeriui menen o`lshenedi. DS V = ——
Dt N.N.Beketov ta`repinen kiritilgen nizamliq, norvegiyaliq alimlar Gul`dberg ha`m Vaage (1867-j) ta`repinen «Massalar ta``siri nizami» ati menen to`mendegishe ta``riyplenedi: Ximiyaliq reaktsiya tezligi reaktsiyag`a kirisip atirg`an zatlardin` kontsentratsiyalarinin` ko`beymesine tuuri proportsional boladi. mA + nB = pC + qD V = K[A]m[B] n K – proportsionalliq koeffitsenti (tezlik konstantasi) bolip, ol temperatura, basim ha`m reaktsiyag`a kirisip atirg`an zatlardin` tabiyatina baylanisli. [A] ha`m [B] - reaktsiya ushin aling`an zatlardin` sol uaqittag`i molyar kontsentratsiyalari. m ha`m n – stexiometriyaliq koeffitsentler. Ko`pshilik ximiyaliq reaktsiyalar qaytimli, yag`niy olar bir uaqittin` o`zinde qarama-qarsi ta`repke baradi. Qaytimli reaktsiyalardi uliuma ta`rizde to`mendegishe ko`rsetiu mu`mkin. mA + nB Û pC + qD Massalar ta`siri nizamina muuapiq tuuri ha`m keri reaktsiyalardin` tezligi sa`ykes tu`rde to`mendegishe boladi. V1 = K1[A]m[B] n V2 = K2 [S]p[D] q Tuuri ha`m keri reaktsiyalar tezliklerinin` o`z-ara ten`lesken jag`dayi ximiyaliq ten`-salmaqliq deyiledi. V1 = V2 K1[A]m[B] n = K2 [S]p[D] q K1 [S]p[D] q K = —— K = ———— K2 [A]m[B] n K – ten`salmaqliq konstantasi. Ten`salmaqliq ornalg`anda reaktsiya na`tiyjesinde payda bolg`an zatlar kontsentratsiyalari ko`beymesinin` reaktsiya ushin aling`an zatlar kontsentratsiyalari ko`beymesine bolg`an qatnasi berilgen temperaturada usi reaktsiya uchin turaqli san bolip, ten`salmaqliq konstantasi deyiledi.
Eritilgen zattin` uliuma mug`darinan qancha bo`limi ionlarg`a ajralg`anin ko`rsetiushi san elektrolitlik dissotsatsyalaniu yaki ionlaniu da`rejesi deyiledi ha`m a - ha`ribi menen belgilenedi. Ionlaniu da`rejesi eritpenin` elektr o`tkiziushiligi, muzlau temperaturasinin` pa`seyiui ha`m basqa jag`daylar arqali tabiladi. Tekseriuler na`tiyjesi, S.Arreniustin` elektrolitlik dissotsatsiya teoriyasi tek kushsiz elektrolitler ushin tiuri bolip, kushli elektrolitler ushin sa`ykes kelmeydi. Kushli elektrolitlerde ionlar ortasindag`i ta``sirdi esapqa aliu kerek. Ko`p tiykarli kislotalarda bolip o`tetug`in ionlaniu protsessin ko`reyik: N3RO4 Û N+ + N2RO4 - ( 28 % ) ( S=0,1 M )
Ushinshi basqishtin` juda` kishkene boliuina sebep, teris zaryadlang`an NRO4-- ioninan N+ shig`ip ketiui qiyin boladi. Ko`p negizli tiykarlarda da joqaridag`iday ionlaniu basqishi boladi. Demek kushli elektrolitlerge kushli kislota, siltiler ha`m duzlar kiredi. Kushsiz elektrolitlerge bolsa, kushsiz kislotalar, tiykarlar ha`m HgCl2 uqsas duzlar kiredi. Kushsiz elektrolitlerdin` ionlaniu konstantalari. Buni biz SN3SOON misalinda ko`remiz. Uksus kislotasinin` suuli eritpesinde suudin` polyarli molekulalari ta``sirinde to`mendegi protsess payda boladi: SN3SOON + N2OÛ SN3SOO- + N3+O SN3SOON Û SN3SOO- + N+ Massalar ta``siri nizamina ko`re: [SN3SOO- ] [N+ ] Canion * Skation K = ———————— yaki K = ———————— [SN3SOON] Cmolekula K – elektrolittin` ionlaniu konstantasi Sanion, S kation - payda bolg`an anion ha`m kation kontsentratsiyasi S molekula – ionlarg`a ajiralmag`an molekulalar kontsentratsiyasi Payda bolg`an ionlar kontsentratsiyalari Sanion = Skation = Sa boladi. Ionlarg`a ajiralmag`an mug`dari: S molekula = S - Sa = S ( 1 - a) Sanion Sa Sa Sa Sa2 yaki ———— = K ———— = K ——— = K S( 1 - a) S( 1 - a) 1 - a
Elektrolitler 2 tu`rge bo`linedi: 2. Kushsiz elektrolitler Arqayin ionlarg`a ajiraliushi elektrolitler kushli elektrolitler esaplanadi, olarg`a nitrat, sulfat, xlorid kislota, natriy, kaliy, litiy gidroksid ha`m ko`pshilik kationlardin` nitratli, xloridli ha`m atsetatli duzlari kiredi. Olar eritpede toliq iong`a dissotsatsyalang`an boladi. Bul elektrolitler eritpelerin analiz qiliu bir qansha an`sat boladi. Sebebi olar suuda kation ha`m anionlarg`a ajiralg`an boladi. Kushsiz elektrolitlerdin` eritpede ionlarg`a ajiraliui qiyin boladi. Sonin` ushin bulardin` dissotsatsyalaniu da`rejesi de kishkene boladi. Kushsiz elektrolitler analiz qiling`anda ko`birek olardin` suyiltirilg`an eritpeleri isletiledi. Kushsiz kislotalardan protonlardin` ajiralip shig`iui sa`l qiyin boladi. Olarg`a uksus, borat kislotalar misal boladi. Tap sonday ammoniy metallarinin` oksidleri ha`m kompleksleri, organikaliq aminlerdin` kationlari misal boladi. Kislotalar ushin dissotsatsya konstantasi to`mendegiche boladi: HA=H -- + A-- 
Tiykarlar ushin bolsa: 
Bunnan tisqari kushsiz elektrolitlerge amfoter gidrooksidler ha`m ayirim duzlardin` eritpeleri de misal boladi. Keri reaktsiya tezligi V2=K2[D][E] ten`leme menen sipatlanadi. Da`slepki A ha`m V zatlardin` o`z-ara ta`sirlesiui na`tiyjesinde bul zatlardin` kontsentratsiyasi kemeyip baradi, sonin` menen bir qatarda D ha`m E zatlardin` kontsentratsiyalari artip baradi. Sog`an muuapiq halda keri reaktsiyanin` tezligi de artip baradi. Tuuri ha`m keri reaktsiyalar tezligi bir-birine tenlesedi. Tuu`ri ha`m keri reaktsiyanin` bir-birine ten` bolg`an jag`dayi ximiyaliq ten`salmaqliq deyiledi. Ximiyaliq ten`salmaqliq jag`dayi reaktsiyanin` usi temperatura ha`m basimda da`slepki ha`m aqirg`i zatlardin` kontsentratsiyalari da turaqli boladi. Yag`niy qansha mug`dar D ha`m E zat payda bolsa, soncha mug`dari A ha`m V zatlarg`a bo`leklenedi. Biraq ximiyaliq ten`salmaqliq dinamikaliq yag`niy o`zgeriushen` boladi. On`g`a yaki shepke jiljip turiui mumkin.
Sho`kpege tusiriu, sho`kpeden tisqari ionlardi ajiratiu yaki sho`kpeni juuiu, eritiu siyaqli geterogen sistemalarda ko`plegen analitikaliq operatsiyalar orinlanadi. Sonin` ushin bular analitikaliq ximiyada belgili a`hmiyetke iye. Misal retinde suuda az eriushini alayiq. Onin` kristall tori ionlardan iba`rat. Eriu payitinda suudin` dipoli arqali kristallar eritpege o`tedi. Sonin` menen bir qatarda keri jag`day da payda boladi ha`m bariy sulfat sho`kpege tusedi. Ionlar eritpede bir biri menen soqlig`isip bariy sulfattin` sho`kpege tusiuin tezlestiredi. A`ste aqirin eriu protsessi pa`seyedi ha`m zattin` sho`kpege tusiui tezlesedi. Aqirinda dinamikaliq ten`salmaqliq ornaydi. Solay etip, bariy sulfatinin` toying`an eritpesi payda boladi. V1 = K1 V2 = K2[Ba+2][SO4-2] t const K2 = const boladi Toying`an eritpedegi ionlar kontsentratsiyasin o`zgertirgende de EK sonst bolip qaladi. EKCa3(PO4)2 = [Ca+2]3[PO4-3]2 Misal: Bariy sulfatinin` 250S dag`i eriushen`ligi 1 litr de 0,00245 gr. Bariy sulfatinin` ekvivalentin tabin`. 1 litrde 0,00245 g EK VaSO4 Molyar kontsentratsiya CBaSO4 =0,00245/233,4=0,0000105 mol/l=1,05*10-5 BaSO4 ti diss. 1 gr-ion Va+2 ha`m 1 gr. ion SO4-2 [Va+2]=[ SO4-2]=1/05*10-5 bunnan EK=1,05*10-5*1,05*10-5=1,1*10-10 Misal : 250C da EK=1,1*10-10 bariy sulfatinin` eriushen`ligin tabin`. Sheshimi: VaSO4 tin` eriushen`ligi X molekula VaSO4 eritpege Va+2 ha`m SO4-2 ion/l di beredi. EK VaSO4 = [ Va+2][SO4-2] = X2 = 1,1*10-10 X= V1.1*10-5 = 1.05*10-5 mol/l Egerde grammlarda sipatlau kerek bolsa, bariy sulfatin gramm molekulyar massasina ko`beytiremiz. (V=1 litr) V=1,05*10-5*233,4=245*10-5=2,45*10-2g/l
Suu to`mendegishe dissotsiatsiyalanadi: N2O=H++OH- N+ ha`m ON- ionlari elektr tog`in o`tkiziu arqali olardin` kontsentratsiyasin aniqlang`anda olarda bir qiyli kontsentratsiya baqlang`an. 
[H+][OH-]= [H2O] KH2O=[H+][OH-] =10-7*10-7 =10-14 [OH-] = KH2O[H+] = 10-14/10-7 Egerde [H+] = 10-3 g-ion/l [OH-] = 10-14/10-3 [H+] = 10-7 neytral [H+] > 10-7 kislotali [H+] < 10-7 siltili A`meliy jumista ortaliq vodorod ionlarin o`zi menen ko`rsetilmey, ba`lkim vodorod ko`rsetkish arqali belgilenedi. rN = -lg[H+] Misal: [H+] = 10-5; pH = 5 [H+] = 10-9; pH = 9 pH = -lg[OH-] pH + rOH = 10-14 Misal: pH = 6,7 [H+] = ? Sheshimi: lg[H+] = -6,7 = 7,3 [H+] = 2*10-7 rN eritpeni o`zinde analiz qilip atirg`an jag`dayda da tabiuimiz kerek. Buni indikatorlar ja`rdeminde a`melge asiriu mumkin (universal indikator). Ja`ne rN metrler ja`rdeminde aniqlau mumkin. 5. BUFER ERITPELER Sonday bir eritpeler boladi eken, olardi qosqan menen ionlarinin` kontsentratsiyasi o`zgermey qaladi. Misal ushin elektrolitti 10 ma`rte suyiltiratug`in bolsaq, aralaspadag`i komponentler mug`darinin` kontsentratsiyasi 10 ma`rte kemeyiui mumkin. Biraq ionlardin` kontsentratsiyasi o`zgermey qaladi. Bazi elektrolitlerdin` qa`siyetleri ionlarinin` kontsentratsiyasi suyiltirilg`an menen o`zgermey qala beredi. Ha`tte og`an kushli kislota yaki kushli tiykardin` azg`antay mug`darida ta`sir ko`rsetpeydi yag`niy bufer ta`sirge iye boladi. Quraminda bir uaqittin` o`zinde kushsiz kislota yaki onin` duzi, qandayda dur kushsiz tiykar yaki onin` duzin tutqan bufer ta`sirine iye bolg`an eritpeler bufer eritpeler deyiledi. Misali: SH3COOH + CH3COONa NH4OH + NH4Cl Na2CO3 + NaHCO3 ha`m basqalar. Bufer eritpeler ha`r qiyli rN da`rejelerinde tayarlanadi. Ximiyaliq analiz uaqtinda sho`ktiriu, eritiu, ren`li birikpeler payda etiu siyaqli turli ortada eritpedegi vodorod ionlarinin` kontsentratsiyasi ha`m rN di za`rur da`rejelerinde saqlap turiu kerek. Bunin` ushin analitikaliq reaktsiyalardi bufer eritpeli ortalikta alip bariu usinis etiledi. Bufer eritpelerdin` rN da`rejesi eritpe suyiltirilg`anda yaki kontsentratsiyasi asirilg`anda, aralaspag`a kislota yaki silti qosilg`anda juda` az o`zgeredi. Bufer eritpeler 2 turli boladi: a) kushsiz kislota ha`m onin` kushli tiykar menen payda etken duzi aralaspasinan iba`ra`t sistema, ma`selen, atsetat bufer- uksus kislotasi ha`m natriy atsetat aralaspasi; fosfat bufer- fosfat kislota ha`m natriy digidrofasfat duz aralaspasi. b) kushsiz tiykar ha`m onin` kushli kislota menen payda etken duzinan iba`ra`t sistemada, ma`selen, ammoniy gidroksid penen ammoniy xloridten iba`ra`t sistemada buferlik qa`siyetlerdi ko`rsetedi. Bufer eritpelerinin` bufer ta`sirin to`mendegishe tusindiriu mumkin. Ma`selen, atsetat bufer eritpesine kushli silti ta`sir ettirilgende to`mendegi ten`salmaqliq qarar tabadi:
ý + NaOH Û 2SN3SOONa + N2O SN3SOONa þ Atsetat bufer eritpege kushli kislota ta`sir ettirilse, to`mendegi reaktsiya payda boladi: SN3SOON ü ý + HCl Û 2SN3SOOH + NaCl SN3SOONa þ Bufer eritpe o`simlik ha`m hayuanlar organizminde kerekli a`hmiyetke iye. Qan, limfa ha`m basqa suyiqliqlardin` rN da`rejesin bufer eritpeler bir turde saqlap turadi. Topiraqta belgili bir bufer qa`siyetine iye. Bul buferlikti topiraq eritpesindegi gidrokarbonat, topiraq kolloidlari ha`m fosfatlar payda etedi. Topiraqtin` buferligi eginnin` normal rauajlaniui ushin ulken a`hmiyetke iye. Bekemlew ushin sorawlar: 1. Massalar ta`siri nizaminin` analitikaliq ximiyadag`i orni? 2. Eriushen`lik ko`beymesi rN ti aniqlan`. 3. Kushli ha`m kushsiz elektrolitlerge qaysi birikpeler kiredi? 4. Aktivleniu energiyasi degende neni tusinesiz? 5. Ximiyaliq ten`salmaqliq haqqinda tusinigin`iz. 6. Ximiyaliq reaktsiyalar tezligine ta`sir etiushi faktorlardi sanap berin` ha`m olardin` ta`sirin tu`sindirin`. 7. Reaktsiyanin` ten`salmaqliq konstantasi? 8. Qanday eritpeler bufer eritpeler deyiledi?
1.Kompleks birikpeler haqqinda tu`sinik. 2.Eritpelerde komplekslerdin` turaqlilig`i ha`m Gibbstin` standart energiyasinin` o`zgeriui. 3.Eritpedegi koordinatsion birikpenin` ten` salmaqlig`ina temperaturanin` ta`siri. 4. Eritpede kompleks payda boliu reaktsiyalarinin` tezlikleri. 5. Ishki kompleks birikpeler. Polikislotalar ha`m polisulfidler. Tayanish tu`sinikleri: Kompleks, orayliq ion, dentat, ligand, komplekson, xelatlar, standart, energiya, effekt, lobel` kompleksler, aktivlik energiyasi, inert kompleksler, spetsifikaliq jag`day, dimetilglioksim, Chugaev raktivi, ekstraktsiya, Mor duzi, Bobko, Kagorin, izopolikislota, geteropolikislota, fitometriya, lyuminitsen. 1. Kompleks birikpeler haqqinda tu`sinik. Ximiyaliq ha`m fiziko-ximiyaliq analiz usillarinda qollanilatug`in kislotali-tiykarli titrleu, okisleniu-qa`lpine keliu ha`m kompleks payda boliu reaktsiyalari analitikaliq ximiyada ken` ko`lemde qollaniladi. Kompleks payda boliu reaktsiyasi gravimetriyaliq, titrimetriyaliq, foitometriyaliq, lyuminitsent ha`m basqa analiz usillari menen ko`plep ionlardi aniqlauda a`hmiyetke iye. Bunnan tisqari kompleksler payda qiliu eki yaki bul iondi aniqlauda spetsifikaliq jag`daylar jaratiuda a`hmiyetli orin tutadi. Sonin` menen bir qatarda kompleks birikpeler ximiyasi jetiskenlikleri, rauajlaniui menen birgelikte analitikaliq ximiyada ken` ko`lemde isletiledi. Kompleks birikpelerdin` analizde qollaniu a`yyemgi zamannan qollanilip kelingen. Kompleks birikpeler ximiyasin 3 da`uirge bo`liu mu`mkin. 1-da`uir Verner da`uiri bolip, 1890 jillarg`a deyin bolg`an da`uirdi o`z ishine alip, molekulyar komplekslerdin` belgisiz tabiyatin izertleydi. Bul da`uir ju`z jil da`uir su`redi. 2-da`uir Verner teoriyasinin` rauajlaniu da`uiri bolip, molekulyar komplekslerdin` valentligin tu`sindiredi. Bul da`uirde kompleks birikpelerdin` sintezi ha`m olarg`a saykes qa`siyetleri u`yrenip barildi. Akademik N.S.Kurnakov metall komplekslerinin` tioleogvina ha`m gualit penen prof. A.A.Chugaev metallardin` oksimler menen payda etken oksimlerdi u`yrengen. Dimetilglioksim – yag`niy Chugaev reaktivi ha`zirgi da`uirde nikeldi aniqlauda en` jaqsi reaktiv bolip esaplanadi. 1904 jilda G.Ley mistin` glikolli birikpelerin u`yrengen. 3-da`uirde bolsa, fotometriya ha`m basqa analizlerde kompleks birikpelerdin` saykes qa`siyetleri u`yrenilgen da`uir bolip esaplanadi. Bul bag`darda akademikler I.P.Alimarin ha`m I.V.Ta`nanaevlerdin` xizmeti u`lken. Ekstraktsiya usili menen akdemik Yu.A.Zolotov ta`repinen u`lken izertleu jumislari alip barildi. Fosfor, kremniy, mishyak ionlarin aniqlauda anorganikaliq ligoitli geteropoliqishqil komplks birikpeler a`hmiyetke iye. Bul tarauda V.I.Spitskin, I.P.Alimarin, A.K.Bobko ha`m professor Kagorin teren` izleniuler alip barg`an. Kompleks birikpeler orayliq ion (atom) M ha`m oni orap alg`an ligandlardan duzilgen. Geypara birikpelerdin` duzilisi fiziko–ximiyaliq ha`mde basqa qa`siyetlerinin` o`zine ta`n quramaliligi kompleks (yamasa koordinatsion) birikpeler haqqindag`i bir qatar tu`sinik ha`m aniqlamalardin` payda boliuina alip keledi. Lekin uliuma alg`anda qabil etilgen jan`asha aniq bir aniqlama beriu mu`mkin emes.
Keltirilgen aniqlama onsha aniq bolmasa da, ol usi topardag`i birikpelerdin` a`hmiyetli saykes qa`siyetlerinin` birin sipatlaydi. Orayliq ion menen tikkeley baylanisqan atomlar yamasa atom toparin ko`rsetiushi sang`a koordinatsion san deymiz. Ol koordinatsion birikpelerdin` a`hmiyetli xarakterli qa`siyetlerinin` birin tariyipleydi. Ko`binese to`rt ha`m alti az sanda eki koordinatsion sanlar ushiraydi. Koordinatsion sanlar u`sh, bes ha`mde altidan joqari bolg`an birikpeleri ju`da az ushiraydi. Ligandlardin` dentatliq jagdayi (ligand latinsha dentatu`s so`zinen aling`an bolip tisli degen) yag`niy orayliq ion a`tirapinan belgili sandag`i koordinatsion orin iyeleui menen xarakterlenedi. Mono yamasa bir dentatli ligandlar (ON- , F- ,MNz) ha`m basqa bir orayliq ion, bir yamasa eki dentatli (etilendiamin (S2O42- ha`m basqa) eki orin iyeleydi ha`m t.b. Bes, alti ha`m onnan joqari dentatli ligandlar da bar, biraq olar orayliq ion ko`lemi sheklengen bolg`anlig`i sebepli ha`mme uaqit qollanila bermeydi. Ko`p denta`ntli ligandlar metal ioni menen ta`miyinlengende a`dette jabiq tsiklge iye bolg`an koordinatsion birikpeler payda etedi. Mug`darliq analizde qollanilatug`in bul metod aniqlanatug`in ion ha`m kompleks payda etiushi basqa ion, yag`niy kompleksionlari menen turaqli kompleks birikpe payda qiliu reaktsiyalarina tiykarlang`an. Kompleksonlar organikaliq birikpe tabiyatli zatlar bolip, olar aminopolikarbon kislotalarinin` tuuindilari bolip esaplanadi. Olardin` en` birinshi ua`kili aminodisirke kislotasi bolip esaplanadi. SN2SOON N-N
SN2SOON Titrimetriyaliq analizde ko`p qollanilatug`in kompleksonlarg`a: aminotrisirke kislota, yag`niy komplekson I CH2COON NOOS-SN2-N SN2SOON etilen diaminotetrasirke kislota eki komplekson II NOOSSN2 CH2COOH N-CH2-CH2-N HOOCCH2 CH2COOH Etilen diamintetrasirke kislotanin` II natriyli duzi, yag`niy komplekson III
N-CH2-CH2-N NaOOSSN3 CH2COOH Komplekson III klinikaliq ha`m agroximiyaliq analizlerde ko`p isletiledi, apiuayiraq boliui ushin geyde tirlon B yaki qisqasha Na2H2Tr deb ataladi. Ol ku`shsiz kislotaliq qa`siyetlerge iye. Suuda an`sat eriytug`in ha`m organikaliq erituushilerde erimeytug`in aq kristal zat. Na2H2Tr ko`p kationlar menen turaqli ishki kompleks birikpeler payda qiladi. Bul birikpelerde metal ioni karboksil gruppadag`i vodorod atominin` ornin iyeleydi ha`m koordinatsion baylanislar arqali komplekson III quramindag`i azot menen baylanisadi. Na2H2Tr menen eki zaryadli kation Me+2 arasindag`i kompleks payda boliu reaktsiyasinin` ten`lemesi to`mendegishe: Me+2+Na2H2Tr=[Na2CaTr] + 2H+ Ten`salmaqlikti kompleks birikpe payda boliu ta`repine jiljitiu ushin eritpege ammiakli bufer aralaspa qosiladi. Komplekson III siltili jer metallarinin` ionlari menen ishki kompleksler payda boladi, bul kationlardi basqa usillar menen kompleks birikpeler halatina o`tkiziu qiyin. Sa+2, Mg+2, Va+2 ionlari bar eritpelerdi komplekson III isshi eritpesi menen titrin aniqlau mu`mkin. Titrleu paytina ekvivalent tochkani aniqlauda indikatorlardan paydalaniladi. Usi maqsette mureksid yaki basqa arnauli indikator qara erioxrom-T dan paydalaniu mu`mkin. Bunday indikatorlar metall indikatorlari delinedi. Olar organikaliq boyaular bolip, aniqlanatug`in kationlar menen kompleks birikpeler payda qiladi. Bul kompleks birikpeler trilon B menen payda qiling`an kompleks birikpelerge salistirg`anda turaqsiz boladi. Misali: qara erioxrom-T Mg+2, Sa+2 ha`m basqa bir qansha metallardin` ionlari menen qizil ren` ishki kompleks birikpeler payda qiladi. Indikator eritpelerde ko`k ren`li boladi. Tekserilip atirg`an eritpe komplekson III eritpesi menen titrlenip atirg`anda metall ionlari indikatordan ajiraladi ha`m komplekson III ke birigedi. Sonday qilip erkin indikator ajiralip shig`adi. Natiyjede ekvivalent tochkada eritpenin` qizil ren`i ko`k ren` menen almasadi. Qara erioxrom-T indikatorinin` eritpedegi anioni Nlnd-2 menen belgilense, onin` 2 valentli metall ioni Me+2 menen ta`sirlesiui to`mendegishe boladi: Me+2+Nlnd-2=Melnd-+H+ kok 3izil Payda bolg`an Melnd- nin` turaqsiz kompleksi komplekson III ta`sirinde tarqaladi. Melnd-+[H2Tr]-2=[MnTr]-2+Hlnd-2+H+ qizil ren`siz ren`siz ko`k Indkator ren`inin` o`zgeriui a`sirese siltili ortada aniq seziledi. Sonin` ushin titrlenip atirg`an eritpige ammiakli bufer aralaspa (NH4OH+NH4CI) qosiladi. Qara erioxrom-T eritpesin tayarlau. Indikatordan 0,5 grammi 10ml ammiakli bufer aralaspada eritiledi ha`m siyimlilig`i 100 ml li o`lsheu kolbasinin` belgisine deyin etil spirti quyiladi. Biraq bul usilda tayarlang`an eritpe onsha turaqli emes. Saqlaniu mu`ddeti 10 sutkag`a deyin. Eger 1g qara erioxrom-T ha`m 100 g natriy xlorid indifferent toltiriushi sipatinda shiyshe xammomda aralastirilsa, indikatordin` saqlaniu mu`ddeti azayadi. Titrleudi baslaudan aldin titrleniushi eritpege indikatordin` qurg`aq aralaspasinan 20-30mg qosiladi. Kaltsiy ioninin` kontsentratsiyasin kompleksonometriyaliq usilda aniqlauda indikator sipatinda mureksid isletiledi. Sebebi onin` Va+2, Mg+2 kationlari menen payda qilatug`in kompleksleri ju`da turaqsiz. Mureksid purpur kislotanin` ammoniy duzi bolip esaplanadi. Indikator anioni lnd- siltili ortada 2 zaryadli kationlar menen ta`sirlesedi: Me+2 + lnd- = Melnd+ ko`kish qizil fiolet Titrleu paytinda Melnd+ quramindag`i kation komplekson III menen ta`sirlesedi ha`m indikatordin` anioni erkin halda ajiraladi yag`niy eritpe ko`gish fiolet tu`s aladi. Melnd+ = [H2Tr]-2 = [MeTr]-2 + lnd- + 2H+ qizil ren`siz ren`siz ko`kish fiolet Indikator ren`inin` o`zgeriui na`tiyjeli boliui ushin eritpe ku`shli siltili ortag`a iye boliui ushin (rN>12) uyiushi Na qosiladi. Bunin` ushin mureksidtin` suudag`i jan`a tayarlang`an toying`an eritpesinen paydalaniladi. Geyde 1g mureksid ha`m 100g ximiyaliq taza natriy xlorid o`z-ara aralastirilip, tayarlang`an qurg`aq aralaspada isletiledi. Eger metall ionin aniqlau ushin ekvivalent tochkada ren`inin` o`zgeriui aniq seziletug`in indikator belgisiz bolsa, bul halda komplekson menen titrleudi keri titrleu menen almastiriu mu`mkin. Sonday-aq jag`dayg`a qarap orin basarin titrleu alkalimetriyaliq titrleu usillarinanda da paydalaniladi.
Magniy, kalptsiy, strontsiy, bariy, tsink, kobalt, nikel, mis, temir (III) siyaqli kationlardi aniqlauda kompleksan III menen tuuri titrleu usilinan paydalaniladi. Keri titrleu usili. Eger metal ionin aniqlau ushin aqirg`i tochkada ren`in o`zgertiui indikator belgisiz bolsa, ol halda komplekson III penen keri titrleu metodinan paydalaniladi. Bunin` ushin tekserilip atirg`an eritpiye komplekson III tin` standart eritpesinen belgili ko`lem qosiladi. Payda bolg`an aralaspa qizdiriladi. Jay temperaturasina deyin suuitiladi. Kompleksonnin` artip qalg`an mug`dari magniy sulfat eritpesi menen titrlenedi. Ekvivalent tochkani aniqlauda magniy ioni menen ta`sirlesiushi qa`legen indikatordan paydalaniladi. Orin basiushini titrleu usili. Magniy kationi komplekson III menen basqa kationlarga salistirmali turaqsiz kompleks payda qiladi. Eger eritpeda kaltsiy kationlari bar bolsa, og`an magniyli kompleks ta`sir ettirilgende almasiu reaktsiyasi payda boladi: Ca+2+Na2[MgTr] = Na2[CaTr] + Mg+2 Ximiyaliq reaktsiya natiyjesinde ajiralip shig`ip atirg`an Mg+2 ionlarin qara xromogen indikatori qatnasinda komplekson III menen titrleu arqali tekserilip atirg`an eritpedagi Ca+2 kationlarinin` kontsentratsiyasin esaplap tabiu mu`mkin. Alkalimetriyaliq titrleu usili. Bul metodta komplekson III menen kationlar o`z-ara ta`sirleskende ajiralip shig`atug`in ekvivalent mug`dardagi N+ ionlari kontsentratsiyalarinan paydalaniladi: eritpeni qa`legen kislotali-tiykarli indikator qatnasinda siltinin` standart eritpesi menen titrleu arqali (alkalimetriyaliq usil) vodorod ionlarinin` kontsentratsiyasi aniqlanadi, son` og`an ekvivalent metall ioninin` kontsentratsiyasi esaplanadi.
Turaqliliq konstantasi R° , ligand ha`m orayliq atom koordinatsion birikpe payda boliuinda Gibbstin` standart energiyasinin` o`zgeriui menen baylanisqan boladi. G°-ma`nisi Gibbsnin` standart energiyasi arqali ha`r bir kompleks payda boliu reaktsiyalari qatnasinda tabamiz:
Misali reaktsiyada Gibbstin` standart energiyasinin` o`zgeriui Hg2++2Cr=HgCl2 (4.5) 298. 15 K da AG° (4,5) =Af AG° (HgCl2) eritpe N2O, st1nd. s, dissotsiatsiyalanbag`an, 298,15
Mag`liumatnamada berilgeni boyinsha tabamiz. AfAG°(HgCl2) eritpe N2O, stand. s, gip. dissotsiatsiyalanbagan, 298,15 K) = -177,23 kJ/mol` AfAG°(Hg2+ eritpe N2O, stand. s, 298, 15K )= 164,68 kJ/mol` Af AG° (SG , eritpe N2O, stand. s, 298,15K)= -131,26 kJ/mol` Bul ma`nislerdi (4,6) ten`lemesine qoyamiz AG° (4,5) = -177,23-164,68-2(-131,26)=-79,39 kJ/mol` (4,4) ten`lemesi boyinsha HgCl2 ni turaqliliq konstanta logarifmin tabamiz 7939 79390 HgCl2 23Q3RT ' 2.303*8.313*298.15 3. Eritpedegi koordinatsion birikpenin` ten` salmaqlig`ina temperaturanin` ta`siri d ln K /dT = N/RT2 (2.12) ten`lemesine saykes turaqliliq konstantasinin` temperaturag`a baylanislilig`i to`mendegi ko`riniske iye boladi. N — kompleks payda boliu reaktsiyasinda ental`piyanin` yamasa jilliliq effektinin` o`zgeriui. (4,7) ten`lemeden koordinatsion birikpelerdin` turaqliliq konstantasi ekzotermikaliq reaktsiyalar barisinda temperaturanin` artiui menen kemeyedi, endotermikaliqlarda bolsa, artadi. Temperatura 10°S qa ko`terilgende turaqliliq konstantasinin` o`zgeriuin 0,1 logarifmlengen birlikten u`lken emesligin ko`rsetedi. Ko`pshilik jag`daylarda bunday o`zgerislerdi esapqa almasa da boladi. Ko`pshilik aminler de basqa neytral ligandlardan kompleksler payda boliui ekzotermiyaliq reaktsiya menen baradi, onin jilliliq effekti ju`da` u`lken (40 kJ/mol` ha`m onnan joqari boladi). Bunday sistemalarg`a temperaturali du`zetiu kiritiledi. Ko`pshilik koordinatsion birikpelerdin` turaqliliq konstantalarinin` temperaturag`a baylanislilig`i, iymek parabola ko`rinisine iye, yag`niy temperatura ta`siri tek turaqliliq konstantasi menen shegaralanip qalmaydi. Kompleks payda boliu ten` salmaqlig`i, derlik ha`r dayim kislotali-tiykarli birigiu ten` salmaqlilig`i menen quramalasadi. Bunday reaktsiyalarda ten` salmaqliq konstantasi ha`m de (2.12) ten`leme yamasa (2.14) boysinadi ha`m qa`legen reaktsiyanin` jiyindisi menen toliq bariui, reaktsiya endotermiyaliq bolg`anda temperaturanin` artiui menen artadi, reaktsiya ekzotermiyaliq bolsa kemeyedi. Bunnan tisqari, temperaturanin` artiui jan`a ximiyaliq protsesslerdin` payda boliuina alip keliui mu`mkin; ayirim ligandlardin` tarqaliui yamasa haua kislorodi menen oksidleniui yamasa kompleks payda etiushiler, polifosfatlardin gidrolizi ha`m x.t. boliui mu`mkin.
Reagent kontsentratsiyasi, temperatura, eritiushiler ha`m sistemanin` erkin qa`siyetine baylanislilig`ina qarap kompleks payda boliu tezligi ju`da` ken` araliqta o`zgeredi. Ko`pshilik anorganiqaliq ha`m organikaliq ligandlar menen kompleksler payda boliu reaktsiyasi ha`m dissotsiatsiyalaniui ju`da` tez baradi. Bular lobil` kompleksler dep ataladi. Bunday komplekske mis duzlari menen ammiaktin` aralasiuinan an`sat payda bolatug`in mis tetraamin Cu(NH3)42+ misal boladi. Og`an, kislota qosilsa tez tarqaladi. Ishki sfera ju`da` a`ste-aqirin birigetug`in yamasa uliuma ta`sirlenbeytug`in kompleks birikpeler inert kompleksler dep ataladi. Misali, So(NN3)b3+ , Fe(CN)63- ha`m basqalar inert kompleksler esaplanadi. Bular qosli kislotali eritpede de tarqalmaydi. Komplekslerdin` turaqli ha`m inert boliui shartli, sebebi bul topar ortasinda aniq daliller menen shegara qoyiu mu`mkin emes. Taube boyinsha 0,1 M eritpede qatnasatug`in reaktsiya jay temperaturada bir minut ishinde tamamlansa turaqli kompleks birikpe delinedi. Analizdi alip bariuda a`ste-aqirinliq penen kompleks payda boliui ko`pshilik halda onsha paydali emes, sebebi analiz uaqtin sozadi yamasa quramalasiuina alip keledi. Reaktsiya tezligine temperaturanin` ta`siri Arrenius ten`lemesi arqali beriledi: k=A-ERTn , bunda k -tezlik konstantasi, E- aktivlik energiyasi. 5.Ichki kompleks birikpeler. Polikislotalar ha`m polisulfidler Kompleks birikpeler menen qos duzlar arasinda parq joq. Qos duzlarinin` kontsentrlengen eritpelerinde apiuayi ionlar menen birgelikte kompleks ionlar ha`m misali Mor duzi eritpesinde [Fe(SO4)2]-2 ionlari ha`m usig`an uqsas boliui ta`jiriybede tastiyiqlang`an. Basqa ta`repinen kompleks ionlar ha`m sa`ykes a`piuayi ionlarg`a ionlanadi. Gu`mis nitrat eritpesinde iys payda bolg`ansha ammoniy gidroksid eritpesi quyiladi. Gu`mistin` ammiakli kompleks duzi [Ag(NH3)2]NO3 payda boladi. Bunin` natiyjesinde payda bolg`an eritpige KBrO3 ha`m KSI ta`sir ettirilgende AgVrO3 ha`m AgCI sho`kpege tu`speydi. Biraq eritpe [Ag(NH3)2]NO3 nin` ayirim bo`limlerine Ag+ ioni menen AgBr (sarg`ish ren`li), sari ren`li ha`m AgI (qara ren`li) sho`kpelerdi payda qilatug`in gu`mis ioni reagentleri bolg`an kaliy bromid, kaliy yodid ha`m vodorod sulpfid siyaqli reagentlerdi ta`sir ettirsek, bul reaktsiyalar menen de o`tkiziu mu`mkin. Kompleks birikpelerdin` kontsentratsiyalari soncha ku`shli bolg`anliqtan tek sa`ykes reagentlerdi ta`sir ettirilgende en` kem eriytug`in duzlar gu`mis bromid, gu`mis yodid ha`m gu`mis sulpfidtin` eriushen`lik ko`beymesinin` ma`nisine iye boliui mu`mkin. Biraq salistirmali eriytug`in duzlar gu`mis bromid ha`m gu`mis xloridtin` eriushen`lik ko`beymesinin` ma`nisine jetib bolmaydi. Aniqlanip atirg`an duzdin` disotsiasiyasi basqishli baradi: 1 - basqish: [Ag(NH3)2]NO3 = [Ag(NH3)2] + NO3 Bul basqishta berilgen birikpe ku`shli elektrolit siyaqli yag`niy a`melde toliq ionlanadi. Keyin kompleks ion basqishli ionlanadi: birinshi basqish Ag(NH3)2]+ = AgNH3 + NH3 [AgNH3+][NH3] K[Ag(NH3)2] + = --------------------- [Ag(NH3)2+] ekinshi basqish AgNH3+ = Ag++NH3 [Ag+][NH3] K[AgNH3]+ = ------------------ [AgNH3+] boladi. Komplekstin` dissotsiatsiyasi kem da`rejede baradi ha`m ol berilgen komplestin` ayirim basqishlarinin` ionlaniu konstantalari ko`beymesinen ibarat bolg`an uliuma ionlaniu konstantasinin` ma`nisi menen xarakterlenedi. Misali: [Ag+][NH3]2 K Bul konstantanin` ma`nisi qansha u`lken bolsa, berilgen kompleks sonsha ku`shli dissotsiatsiyalanadi ha`m soncha turaqsiz boladi. Bul konstanta komplekstin` turaqsizliq konstantasi delinedi yaki komplekstin` ionlarg`a tarqaliu konstantasi delinedi. Turaqsizliq konstantasina keri mug`dar komplekstin` payda boliu konstantasi yaki turaqliliq konstantasi delinedi. Olar arasinda to`mendegishe qatnas ju`zege keledi. Kturaqli=1/Kturaqsiz Misali, [AgS2O3]- komplekstin` turaqsizliq konstantasi 1,5*10-9ge, [Ag(CN)2]-komplektiki bolsa, 1,4*10-20 g`a ten`. Sonday qilip joqarida ko`rsetilgen gu`mistin` u`sh tu`rli kompleks ionlari ishinde [Ag(NH3)2]+ kompleksi en` turaqsiz, [Ag(CN)2]- kompleksi bolsa, en` turaqlisi bolip esaplanadi. Ma`lim mug`dardag`i sa`ykes ligand tutqan gu`mistin` kompleks birikpesinin` sonday esaplauin alip bariu ushin kompleks ioninin` turaqsizliq konstantasindag`i gu`mistin` kontsentratsiyasin esaplau kerek. Keyin sa`ykes kem eriytug`in birikpenin` eriushen`lik ko`beymesinen paydalanip sho`ktiriushi ionnin` eritpedegi minimal kontsentratsiyasi qanday boliuin biliu kerek. Misali, [Ag(NH3)2]+ kompleks ioni ushin: [Ag+][NH3]2 K turaksiz = ------------------- = 5,8*10-8 [Ag(NH3)2+] Kompleks duzlarinin` qa`siyetleri sho`kpe payda qiliu reaktsiyalarina tiykarlang`an komplekstin` turaqsizliq konstantasi menen sho`kpe beriushi birikpenin` eriushen`ligi arasindag`i qatnas penen belgilenedi. K turaqsiz qansha u`lken ha`m eriushen`lik ko`beymesi qansha kishi bolsa, sho`kpenin` payda boliuina sonsha ko`p sebep boladi ha`m kerisinshe. Sho`kpe payda qiliu reaktsiyasinin` bariui ushin eritpe quramina ligant sipatinda kirgen kompleksti payda etiushi ionlardin` artiqsha mug`darda qatnasiui ku`shli ta`sir qiladi. Addendleri ju`da` ku`shsiz kislota anionlarinan ibarat bolg`an kompleksler eritpesine kislota qosilg`anda da kompleksler buzilip ketiui mu`mkin, sebebi bunda kem dissotsiatsiyalanatug`in kislota molekulalari payda boladi. Ha`r xil kationlar menen organikaliq reaktivlardan payda bolatug`in kompleks birikpeler a`dette ishki kompleks duzlar deb atalatug`in duzlar tipine kiredi ha`m analitikaliq ximiyada ayriqsha a`hmiyetke iye. Organikaliq reaktivlerdi anorganikaliq anazilge birinshi bolip M.A.Ilpinskiy qollandi. Ol 1884 jilda kobaltti ashiu ushin alfa nitrozo betta naftalinnen paydalandi. Biraq organikaliq reaktivler L.A.Chugaevtin` izertleulerinen son` ken` qollanila basladi. Onin` 1905 yilda usinis qilg`an organikaliq reaktivi - dimetilglioqsim ha`zirge deyin nikel kationin ashiuda en` jaqsi reaktiv esaplanadi. Organikaliq birikpelerdin` duz payda qiliu qa`siyetleri olardin` molekulalerinda kislota qa`siyetine iye bolg`an aniq atomler gruppasi boliuina baylanisli. Olardin` quramindag`i vodorod atomlari aniq jag`dayda metall atomlari menen almasa aladi. Eger organikaliq birikpe molekulasina sonday qa`legen gruppa menen birge sol kation ushin ligand rolin atqaratug`in basqa gruppa bolsa, bul kation kislota gruppasindag`i vodorod atomina almasiui menen bir qatarda ligand gruppasi menen koordinatsion baylanisi arqali baylanisiui mu`mkin. Bunin` natiyjesinde payda bolatug`in duzlar ishki kompleksion duzlar delinedi. Polikislotalar kompleks birikpelerdin` ayirim tipi. Olar molekulasindag`i kislorod atomlarinin` bir bo`limi yaki ha`mmesi kislotalar anionlari menen almastirilg`an kislorodli kislotalar bolip esaplanadi. Misali, o`zi kompleks ion bolg`an SrO4-2 ionindag`i kislorod atomlarin tap usi SrO4-2 ionlari menen almastirip, turli polixromat kislotalar alinadi. Kislorodlardin` sol kislota anionlarinin` o`zi menen almastirilg`an kislotalar izopolikislotalar delinedi. Bazi hallarda anion kislorodi basqa kislota anionlari menen almastiriladi. Misali, fosfat kislota (NH4)3[PMO12O40]NxH2O ammoniy duzin payda qiladi. Bunda fosfat kislotanin` kislorodi belgili kislotanin` anionlari menen almasqan. Arsenat kislota ha`m sog`an uqsas birikpe. (NH4)3[AsMO12O40]NyH2O beredi. Bul birikpeler izopolikislotalardan parq qilip geteropolikislotalar delinedi. Olardin` quraminda kompleks payda qiliushilar sipatinda kremniy, al ligandlar sipatinda bolsa volframat, vanadat basqa kislotalardin` anionlari kiredi. Bekemlew ushin sorawlar: 1.Qanday birikpeler kompleks birikpeler bola aladi? 2.Kompleks birikpe menen qos duzlardin` parqi nede? 3.Kompleks birikpeler qanday dissotsiatsiyalanadi? 4.Kompleks birikpeler turaqlilig`ina qanday faktorlar ta`sir ko`rsetedi? 5.Ishki kompleks birikpeler haqqinda tu`sinigin`iz? 6.Polikislotalar ha`m polisulfidlerge sipatlama berin`. 7.Kompleks birikpelerge bir-eki misal keltirin`. 8.Kompleks birikpeler qanday analitikaliq analiz usillarinan paydalanip tekseriledi? 9.Kompleks birikpeler qay jerde ha`m ne maqsette isletiledi? 10.Misal retinde kompleks birikpe alip berin`.
Download 0,93 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish