O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi a`jiniyaZ atindag`i no`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti ta`biyattaniw-geografiya fakul`teti Ximiya-ekologiya kafedrasi

O`ZBEKSTAN RESPUBLIKASI XALIQ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

A`JINIYaZ atindag`i NO`KIS MA`MLEKETLIK

PEDAGOGIKALIQ INSTITUTI

Ta`biyattaniw-geografiya fakul`teti

Ximiya-ekologiya kafedrasi

Z.Menlimuratova


«AnalitikaliQ XIMIYa»

pa`ninen 5140300 ximiya ha`m ekologiya

qa`niygeligi talabalari ushin

LEKTsIYa TEKSTLERI

No`kis – 2012

M A Z M U N I

Lektsiya-1	Sipat analizinin` teoriyaliq tiykarlari.	5
1.1	Analitikaliq ximiya pa`ni haqqinda	5
1.2	Analitikaliq ximiyanin` a`hmiyeti.	6
1.3	Rawajlaniwdin` tiykarg`i basqishlari.	7
1.4	Analitikaliq ximiyanin` usillari.	8
Lektsiya-2	Massalar ta`sirlesiw nizami sipat analizinin` teoriyaliq tiykarlari	11
2.1	Massalar ta`siri nizami	11
2.2	Dissotsiatsiyalaniu da`rejesi. Ku`shli ha`m ku`shsiz elektrolitler	12
2.3	Eriushen`lik ko`beymesi	13
2.4	Bufer eritpeler	15
Lektsiya-3	Kompleks payda boliw reaktsiyalari	16
3.1	Kompleks birikpeler haqqinda tu`sinik	16
3.2	Eritpedegi koordinatsion birikpenin` ten` salmaqlig`ina temperaturanin` ta`siri	18
3.3	Eritpede kompleks payda boliu reaktsiyalarinin` tezlikleri	19
3.4	Ishki kompleks birikpeler. Polikislotalar ha`m polisulfidler	20
Lektsiya-4	Analitikaliq ximiyada qollanilatug`in redoks reaktsiyalarinin` teoriyaliq tiykarlari	23
4.1	Okisleniw-qa`lpine keliw reaktsiyalari.	23
4.2	Okisleniw-qa`lpine keliw reaktsiyalarinin` barisi	25
4.3	Okisleniw-qa`lpine keliw potentsiallari.	26
4.4	Okisleniw-qa`lpine keliw potentsiallarin esaplaw.	27
Lektsiya-5	Mug`dar anlizi ha`m onin` usillari	28
5.1	Mug`dar analizinin` waziypalari.	28
5.2	Mug`dar analizinin` zamanago`y usillarinin` klassifakatsiyasi	29
5.3	Optikaliq usillar.	29
5.4	Xromatografiyaliq usil	30
5.5	Ximiyaliq analiz usillari	31
Lektsiya-6	Gravimetriyaliq analiz	33
6.1	Gravimetriyaliq analizdin` a`hmiyeti	33
6.2	Sho`ktiriw formalari	34
6.3	Gravimetriyaliq forma	35
6.4	Gravimetriyaliq analiz na`tiyjelerin esaplaw	36
6.5	A`melde qollaniliwi	37
Lektsiya-7	Titrimetriyaliq analiz	38
7.1	Titrimetriyaliq analizdin` ahmiyeti	38
7.2	Titrant eritpelerdi standartlaw.	39
7.3	Titrlewdin` tiykarg`i qag`iydalari.	40
7.4	Titrimetriyaliq analiz natiyjelerin esaplan`.	40
7.5	Titrlew iymek siziqlari.	41
7.6	Titrimetriyaliq analizdin` tiykarg`i usullari	41
Lektsiya-8	Kislotali-siltili titrlew metodi	42
8.1	Titrlew iymek siziqleri ha`m indikator tan`law	42
8.2	Ekvivalent tochkani fiziko-ximiyaliq usil menen aniqlaw	43
8.3	Kislotali-tiykarli titrlew usilin a`melde qollaniw	44
8.4	Suwdin` kermekligin aniqlaw	45
8.5	Usildi uliwma bahalaw	46
Lektsiya-9	Permanganometriya usillari	47
9.1	Permanganometriya.	47
	Okisleniw qa`lpine keliw potentsiallari	48
	Okisleniw qa`lpine keliw potentsiallarin esaplaw.	49
Lektsiya-10	Yodometriya.	50
10.1	Yodometriya metodina uliwma sipatlama.	50
10.2	Kraxmal indikatornin aniqlaw	52
11.3	Yodtin` aniq titrlengen eritpesin tayarlaw.	54
Lektsiya-11	Sho`ktiriw metodlari	55
11.1	Sho`ktiriw metodlarinin` a`hmiyeti.	55
11.2	Argentometriya.	56
11.3	Trilon-B. Indikatorlar.	57
Lektsiya-12	Kompleksonometriyaliq titrlew usillari	58
12.1	Merkurimetriya.	58
12.2	Kompleksonometriya (xelotometriya).	59
12.3	Reagent indikator ha`m adsorbtsion indikatorlar	61
12.4	A`melde qollaniliwi.	62

Lektsiya-1

Tema: Sipat analizinin` teoriyaliq tiykarlari.

Reje:

1. 
   Analitikaliq ximiya pa`ni haqqinda.
   
2. 
   Analitikaliq ximiyanin` a`hmiyeti.
   
3. 
   Rawajlaniwdin` tiykarg`i basqishlari.
   
4. 
   Analitikaliq ximiyanin` usillari.
   
5. 
   Kationlardin` klassifikatsiyasi.
   

Tayanish tusinikleri: Analiz, sintez, u`lgi, mikroelement, komponent, kation, anion, klassifikatsiya, reagent, gravimetriya, titrimetriyaliq analiz, iodometriya.

1. Analitikaliq ximiya pa`ni haqqinda.

Analitikaliq ximiya zattin` ximiyaliq qurami, mug`dari ha`m onin` du`zilisin aniqlaw usillari haqqinda pa`n bolip esaplanadi.

Analitikaliq ximiya a`tirap ortaliqti qorg`aw, taslandiq resurslardin` jag`daylarin u`yreniw, jer asti suwlar quramin ha`m basqalardi u`yreniw menen baylanisli. a`tira`pimizdin` pataslaniw da`rejesin qadag`alaw ha`m oni tekserip turiw ushin arnawli uliwma ma`mleketlik xizmet qiliw ja`miyeti du`zilgen.

Analitikaliq ximiya pa`ni ekige bo`linip, birinshi sapa analizi, ekinshi mug`dar analizi bolip esaplanadi. Sapa analizinin` maqseti tekserilib atirg`an birikpeden element yamasa ionlardi tabiw bolsa, mugdar analizinin` maqseti quramali zatlardin` birikpelerdin` mug`darin tabiw menen juwmaqlanadi. Analitikaliq ximiyanin` waziypasi analiz usillarin islep shig`iw, olardi a`melde qollaniw ha`m de analitikaliq ximiya usillarinin` teoriyaliq tiykarlarin ken` tu`rde u`yreniwden ibarat. Bug`an elementlerdin` belgili formadan ha`m birikpelerdin` tu`rli agregat jag`dayi, koordinatsion birikpelerdin` turaqlilig`i, olardin` quramin u`yreniw, zattin` optikaliq, elektroximiyaliq reaktsiya tezligin u`yreniw, usildi metrologikaliq xarakterlew ha`m t.b. kiredi.

Analitikaliq ximiya ta`biyiy ilimler qatarinda geoximiya, geologiya, mineralogiya, fizika, biologiya, meditsina ilimleri menen belgili da`rejede tig`iz baylanisqan.

Analitikaliq ximiyanin` fundamental teoriyaliq tiykarlarin medetsina nizamlari, sonday-aq D.Mendeleevtin` da`wirlik nizami, zatlardin` massasi ha`m energiyanin` saqlaniw nizami, zat quraminin` turaqlilig`i, massaliq ta`sirlesiw nizamlari quraydi.

Analitikaliq ximiya basqa pa`nler menen ha`m de xaliq xojalig`i tarmaqlari menen de baylanisli. Analitikaliq sintez ha`m analiz bir-biri menen bekkem baylanisqan. Analiz tu`sinigi a`dette mayda bo`lekshelerge ajiratiw bolip esaplanadi. Biraq ximiyaliq analiz sintez qiling`an zattin` ren`ine, kem erigishligine, kristallardin` o`zine ta`n formasina iye bolg`an ko`pshilik birikneler sintezine tiykarlang`an boladi. Analiz ha`m sintezdi bir-birinen ayirip bolmaydi, sintez na`tiyjesi ha`r dayim analiz benen tekserilip bariladi.
2.Analitikaliq ximiyanin` a`hmiyeti.

Analitikaliq ximiya teoriyaliq ha`m a`meliy a`hmiyetke iye. Derlik barliq ximiya nizamliqlari analitikaliq ximiya usillari ja`rdeminde tabiladi. Tu`rli materiallar, buyimlar, minerallar, ay topirag`i ha`m basqa aspan deneleri ha`m de olardin` qurami analitikaliq ximiya usili menen aniqlanadi. Da`wirlik sistemadag`i birqansha elementler argon, germaniy ha`m de basqalarda aniq analitikaliq usil ja`rdeminde tabilg`an.

Analitikaliq ximiya awil xojalig`inda da u`lken a`hmiyetke iye. Topiraq, to`gin quramlarin analiz qilmay turip awil xojalig`inda islep shig`ariwdi teren`lestirip bolmaydi. Arnawli uliwma ma`mleketlik xizmet qiliw ja`miyeti atmosfera pataslig`in topiraq, ten`iz, ashshi suwlar quraminin` pataslaniw da`rejesin baqlap baradi. Topiraq, hawa ha`m suwlardin` tazaliq sipatinda jol qoyilg`an kontsentratsiyasi PDK esaplanadi. Fabrika ha`m zavodlarda ximiyaliq laboratoriya bolip, olar shig`arilg`an o`nimlerdin` sapasin tekseredi. Shig`arilg`an o`nimlerdi ma`mleketlik standartlarg`a belgilew tiykarinda da ximiyaliq analiz jatadi. Ximiya, biologiya mug`allimlerin tayarlawda da sapa analizi metodikaliq ha`m pedagogikaliq u`lken a`hmiyetke iye.

3.Analitikaliq ximiyanin` rawajlaniwinin` tiykarg`i basqishlari.

Analitikaliq ximiyadag`i ko`pshilik usillar ha`m olardin` metodlari a`yyemgi zamannan ma`lim edi. Bul da`slep a`sbapsazliq sanaatina sa`ykes qurg`aq analiz usillari menen probirkada analiz qiliw yaki 6lgini eritpe tayarlamay alip barilatug`in protsess bolip esaplanadi. Probirkada analiz qiliw joli menen hasil metallardin` tazalig`in qadag`alap olardin` basqa birikpelerdegi mug`darin aniqlap bergen. Bul usillar Misir ha`m Yunonstanda, Kiev Rusinda ken`nen qollanilg`an.

XVII-a`sir ortalarinda sanaattin` tu`rli tarawinda islep shig`ariwdin` rawajlaniwi jan`a analiz ha`m izertlewlerdi talap qildi. XVIII-a`sir ortalarinda analitikaliq ximiya payda boldi ha`m o`z aldina pa`n sipatinda qa`liplesti.

I.Ya.Bertselius (1779-1848) ha`m Y.Libix (1803-1873)ler ta`repinen organikaliq birikpeler quramindag`i tiykarg`i lementler S, N, N ha`m basqalarda analizlew usillarin rawajlandirdi. Titremetrik analiz sezilerli da`rejede o`se basladi ha`m bug`an iodometoriya, permanganatometriya usillari qosildi. 1859-1860-jillarda R.V.Bunzen (1811-1899) ha`m G.R.Kirxgof (1824-1887)lar spektral analiz tiykarin saldi.

Analitikaliq ximiyanin` rawajlaniwinda organikaliq zatlar menen payda qiling`an metall komplekson birikpelerdi u`yreniw a`hmiyetke iye. Bunday izleniw natiyjesinde L.N.Chugaev (1873-1922) 1905 jili nikel ushin dimetilglioksindi reaktiv sipatinda usinis etti. Dimetilglioksinm o`zinin` analitikaliq xarakteristikasi boyinsha ha`zirgi zaman analitikaliq ximiyasinda en` a`hmiyetli reaktiv bolip esaplanadi ha`m oni du`nya ju`zi boyinsha Chugaev reaktivi dep ta`n aladi.

Beketov (1827-1911) ximiyaliq reaktsiyalarda ten` salmaqliq ha`m de K.M.Gulberg (1836-1902), P.Vaage (1833-1900)lerdin` massaliq ta`sirlesiw nizaminin` rawajlaniwi menen baylanisli boldi. 1887-jil S.Arrenyustin` (1859-1927) elektrolitlik dissortsatsyalaniw teoriyasinin` ju`zege keliwi analitikaliq ximiyanin` rawajlaniwina imkaniyat berdi.

1925- jili Ya.Geyrovskiy (1890-1967) polyarografiyaliq analiz usilin jaratti. Usi miyneti ushin 1959- jilda Nobel siylig`ina miyasar boldi.

4. Analitikaliq ximiyanin` usillari.

Analitikaliq ximiya usillari tu`rli nizam qag`iydalarg`a tiykarlanip to`mendegi klasslarg`a bo`liwge boladi.

Analizde qollanatug`in zatlar massasina baylanisli bolg`an usillar menen klasslarg`a ajiratiw mu`mkin.

Makro usilda analiz ushin 0,1 g ha`m onnan artiq zat talap qilinadi. Yarim mikro usilda 0,1-0,01 g zat, mikro usilda 0,01-10<sup>3-</sup> g zat, ultramikro usilda 10<sup>6-</sup>-10<sup>9-</sup> g zat ha`m submikro usilda 10^9- g shekem zat kerek boladi. Zat mug`dari 10<sup>-3</sup> g ha`m onnan kem bolg`an mug`dari biologiyaliq u`lgilerdi joqari radioaktiv, ku`shli za`ha`rli preparatlardi analiz qiliwda paydalaniladi. Bul usillar arnawli manipulyator ha`m ko`binshe mikroskoplarda alip bariladi.

Analitikaliq ximiyada ajiratiw ha`m aniqlaw usillari bar. Ajiratiw usilinin` tiykarg`i waziypasi analizde kesent berip atirg`an komponentlerdi ajiratip aliw yaki aniqlaniwshi komponentler mug`dari jag`inan aniqlag`ansha jaramli formag`a o`tkiziwden ibarat. Biraq ko`binshe kerekli komponent ajiratip alinbay tuwridan-tuwri u`lgiden tabiladi. Bazi bir hallarda ajiratiw ha`m aniqlaw usillari o`z-ara bekkem baylanisqani ushin olar bir pu`tin usildi quraydi. Gazli xromatografiya bunday usillarg`a misal boladi. Zattin` mug`darin ta`riyplewshi qa`siyetlerine qarap onin` mug`darin aniqlawdi klasslarg`a bo`lemiz.Eger sho`kpe massasi o`lshense, oni gravimetriyaliq, eger eritpe ren`inin` intensivligi aniqlansa, fotometriyaliq yaki spektrometriyaliq, eger elektr o`tkizgishliginin` ku`sh mug`dari boyinsha bolsa, patentsiometriyaliq usil dep ataladi.

Ko`binshe aniqlaw usillari ximiyaliq ha`m fiziko-ximiyaliq ha`m geyde fizikaliq analiz usillari bolip bo`linedi. Ximiyaliq yamasa klassikaliq analiz usilina gravimetriyaliq yaki titrimetriyaliq analiz kiredi. Fizikaliq ja`ne fiziko-ximiyaliq analiz usillarinda zattin` emission spektroskopiyasinda spektr siziqlarindag`i intensivlik, polyarografiyada diffuziflang`an mug`dari ko`rsetiledi ha`m o`lshenedi.

O`lshewdegi na`tiyjenin` haqiyqiy mug`darinin` shekleniwine aniqlaw qa`teligi delinedi.

O`lshewdegi absolyut qa`teliktin` haqiyqiy qa`telikke qatnasi salistirmali qa`telik delinedi.

5.Kationlardin` klassifikatsiyasi.

Kationlardin` klassifikatsiyasi u`shke bo`linedi:

1. Kationlardin` sulfidli klassifikatsiyasi

2. Kislotali siltili klassifikatsiyasi

3. Ammiakli fosfatli klassifikatsiyasi

Kationlardin` sulfidli sistemasi

Kationlar eriwshengligine qarap bes analitikaliq toparg`a bo`linedi.

Kationlardin` sulfidli klassifikatsiyasi

Sul`fidleri suwda eriydi		Sul`fidleri suwda erimeydi
Karbonat suwda eriydi	Karboat suwda erimeydi	Sul`fid suyiltirilg`an kislotada yaki suwda eriydi	Sul`fidlari suyiltirilg`an kislotada erimeydi
1-topar Na^+, K^+,NH4^+Mg^2+	2-topar Ca^2+,Sr^2+, Ba^2+	3-topar Al^3+,Cr^2+, Fe^3+, Fe^2+,Mn^2+, Co^2+Ni^2+, Zn^2+	4-topar 1-toparsha xloridleri suwda erimeydi	5-topar sul`fid -leri eriydi Na2S, Mo^2+, As(V), Sb(III), As(III), Sn(II), Sn(IV)
Topar reagenti	Topar reagenti	Topar reagenti	4-toparsha xloridleri suwda eriydi	Topar reagenti
Joq	(NH4)2CO3	(NH4)2S	Topar reagenti HCl ta`sirinde reagent 1-toparsha elementi sho`kpege tu`sedi	Na2S