Өзбекстан Республикасы

3-lekciya. Til biliminiń logika menen baylanısı 
 
Jobası: 
1.
Til biliminiń logika menen baylanısı 
2.
Til biliminde logikalıq baǵdar 
Til bilimi logika ilimi menen de tıǵız baylanıslı. Olardıń baylanıslı tárepi 
sonda, ekewi de oylaw menen baylanısadı. Sebebi til biliminiń úyreniw obyekti 
bolǵan til oylaw menen óz ara qatnasta. Til adamlardıń álem haqqındaǵı bilimlerin, 
pikirlerin basqalarǵa jetkiziwshi hám qáliplestiriwshi qural esaplanadı. Til hám 
oylaw óz ara dialektikalıq qatnasta eken, olardı úyreniwshi til bilimi menen logika 
ortasında da áne usınday dialektikalıq qatnastıń bolıwı tábiyiy. 
Logika oylaw formaları, nızamları hám usılların úyrenedi. Ol túsinik, qarar 
formaların, juwmaq shıǵarıw, dálil hám inkar etiw halatları arqalı obyektiv 
haqıyqatlıqtıń sáwleleniw procesinde qanday bolıw jolların kórsetip, insan 
pikiriniń anıq, ráwshan, izbe-iz hám tiykarlı bolıwın támiyinleydi. Solay eken, 
logika til biliminiń grammatika bólimi menen tikkeley baylanısta boladı. Sebebi 
túsinik sóz hám sóz dizbekleri arqalı ańlatılsa, pikir gáp arqalı ańlatıladı. Bul bolsa 
hár bir sawatlı adam ushın grammatikanı biliw qansha zárúr bolsa, logikanıń forma 
hám nızamların biliw de sonshama zárúr ekenin kórsetedi. 
Sonıń menen birge, logika hám grammatika qanshama óz ara tıǵız 
baylanıspasın, ózlerine tán qásiyetlerine de iye. Logika formaları túsinik, sheshim, 
juwmaqlar hámme xalıqlar ushın ulıwma bolsa, olardıń hár túrli tillerde ańlatılıw 
formaları hár qıylı. Sonıń ushın hár bir til basqasınan parıq qılatuǵın óz 
grammatikalarına iye. Bul sonı kórsetedi, logika menen grammatika bir-biri menen 
baylanıslı, olar bir-birin tolıqtıradı. Sonday-aq, óz qásiyetleri menen bir-birinen 
parıq qıladı. 
Házirgi kúnde logika oylaw formaların qalay úyreniw kózqarasınan ekige 
bólinedi: 1) dástúriy logika yamasa formal logika; 2) dialektikalıq logika. 
Dialektikalıq logika XIX ásir aqırlarında ámeliy logika negizinde onıń 
shegaralanǵan táreplerin tolıqtırıw tiykarında dúnyaǵa keldi. 
Dástúriy logika oylaw nızamları, formaları hám usılların tariyxıy 

---

32 
rawajlanıwdı itibarǵa almaǵan halda úyrenedi. Bul logika insannıń álemdi biliwi 
ushın bir neshe ásirler dawamında reje bolıp xızmet etip kelgen bolsa da, biraq 
obyektti tariyxıy rawajlanıw procesinen tısqarıda úyrengeni ushın bir qansha 
ázziligi sezilip qaldı. Áne usı ázzilikti saplastırıw talabı menen dialektikalıq logika 
payda boldı. 
Dialektikaǵa tiykarlanǵan biliw ǵana obyektiv álemdegi zat hám qubılıslardı 
hár tárepleme tereń túsinip alıw, olardıń ishki ózgeriw, rawajlanıw nızamların 
tuwrı sáwlelendiriw múmkin. 
Dialektikanı biliw procesine engiziw, onı logika sıpatında, insannıń racional, 
aqılıy biliwi, pikirlewi haqqındaǵı ilim sıpatında úyreniw dialektikalıq logika 
táliymatın qáliplestirdi. Dialektikalıq logika formal logikadan tómendegi tiykarǵı 
tárepleri menen parıqlanadı: 
1) predmetti hár tárepleme – onıń barlıq tárepleri, qatnasların názerde tutqan 
halda úyreniw; 2) predmettiń úzliksiz ózgeriste, rawajlanıwda ekenin itibarǵa alıw 
hám t.b. 
Dialektikalıq logika barlıq ilimler ushın, sonıń ishinde, til bilimi ushın da 
metodologiyalıq tiykar wazıypasın atqaradı.