|
53
kichik hajmdagi yog‗och idish; 2) kosa, tovoq, lagancha ma‘nolarida qо‗llanagan. Bu leksema eski
о‗zbek adabiy tilida ―hayvonlar suv ichadigan idish‖ ma‘nosini anglatgan. Fanning keyingi rivoji
bosqichlari davrida kuzatilayotgan sо‗z tibbiyot terminologiyasi tizimiga maxsus ma‘noni
ifodalovchi termin sifatida kirgan hamda ―tos suyagi, dumg‗aza suyagi‖ va ―kosasimon о‗yiqli
suyak‖ ma‘nolarini ifodalashga yо‗naltirilgan. Yuqorida qayd etilgan vaziyatda hozirgi о‗zbek
adabiy tilida о‗zining dastlabki ma‘nosini yо‗qotgan umumiste‘mol sо‗z ma‘nosidan metaforik
kо‗chim asosida maxsus terminning yasalish jarayoni yaqqol namoyon bо‗ladi. Chunonchi, chanoq
tibbiy termini quyidagi sintagmatik birikmalar tarkibida faol qо‗llanishi bilan diqqatni tortadi: katta
chanoq («taz bolshoy»), bolalar chanog‗i («taz detskiy»), infantil chanoq («taz infantilniy»), kichik
chanoq («taz maliy»), karlik chanoq («taz karlikoviy»), yassi chanoq («taz ploskiy»), yorilgan
chanoq («taz razsheplenniy»), keng chanoq («taz shirokiy»), tor chanoq («taz uzkiy») va h.k.
Qoraxoniylar davri eski turkiy tilga sof turkiycha kuch leksemasining sinonimi sifatida arab tilidan
о‗zlashgan quvvat sо‗zi mavhum ―kuch, qudrat, mador‖ ma‘nosini ifodalash uchun kirib kelgan.
Hozirgi о‗zbek adabiy tilida ushbu о‗zlashma umum tomonidan qо‗llanuvchi sо‗z sifatida nafaqat
о‗z о‗rnini mustahkam saqlab qolishga erishgan, balki fizika fani sohasida ―energiya, quvvat‖
ma‘nosini anglatuvchi termin tarzida ham keng ishlatiladi. Asl turkiycha kuch sо‗ziga kelsak, u
kо‗lam chegalari keng kо‗pma‘noli sо‗z sifatida ―kuch-qudrat, quvvat‖ma‘nosida umumadabiy tilda
hamon qо‗llanib kelmoqda. Umumilmiy leksika tarzida kuch fizika, texnika, harbiy ish, iqtisodiyot,
huquqshunoslik sohalarida ― qudrat‖, ―kuchlar, qо‗shinlar‖, ―quvvat, qonuniy huquqqa egalik‖ kabi
ma‘nolarni ifodalashga xizmat qilmoqda - iroda kuchi («sila voli»); Yerning tortish kuchi («sila
prityajeniya Zemli»); ish//ishchi kuchi («rabochaya sila»); mamlakatning harbiy kuchlari
(«voorujenniye sili gosudarstva»); yangi qonun kuchga kirdi («noviy zakon vstupil v silu») va h.k.
Umumadabiy leksik birlikning terminlashuvi jarayoni natijasida omonimlashish sodir bо‗ladi, ya‘ni
yangi ifodalanmish uchun ilgaridan ma‘lum bо‗lgan qobiqdan foydalaniladi. Mana shunday usulda,
masalan, burun («mis»), qо‗ltiq («zaliv») va h.k. geografik terminlar shakllangan. Terminologik
lug‗atlarning salmoqli ulushini tashkil qiluvchi transterminlar о‗z ifodasini shuningdek izohli,
ensiklopedik hamda tarjima (umumiy va xususiy) lug‗atlarda ham topadi. Terminologik leksika va
umumadabiy leksika о‗rtasidagi munosabat ikki yoqlama kechadi. Terminlarning umumadabiy
leksika doirasiga о‗tishi ham ikki belgiga ega: a) bir qism terminlar umumiy kundalik hayotga
о‗zlarining denotativ ma‘nosida kiradi –
kompyuter, Internet, kosmos, kosmik kema, SMS,
bayonnoma, mavze, viloyat, tuman, fermer, birja, deputat, fakultet
va h.k.; b) boshqa guruh
terminlar tub ma‘noviy о‗zgarishlar bilan о‗zlashtiriladi. Masalan, botanikada qо‗llanuvchi
bо‗takо‗z («vasilek priplyusnutiy, vasilek siniy») termini umumadabiy tilda ham ―ulkan chiroyli
kо‗zlar‖ kо‗chma ma‘noni, ham katta chiroyli kо‗zli erkak yoki ayol kishini anglatadi. Azaldan bez
anatomik termini umumiy adabiy tilda ―о‗jar, qaysar‖ insonga nisbatan qо‗llanib keladi. Bо‗ta
zoologik termini umumiy adabiy tilda ―‖о‗g‗il, bola, о‗g‗lon‖ majoziy ma‘nosini ifodalaydi va h.k.
Bu xildagi terminologik leksikaning umumiy qо‗llanuvchi til tomonidan о‗zlashtirilishi subyektiv
omil hisoblanib, u nutqda ekspressivlikka bо‗lgan muayyan ehtiyojni qondirishga qaratilgan
bо‗ladi. Terminologiyada faqat fan tili leksikasi tarkibida о‗zining asl, nominativ-denotativ
vazifasida istifoda etilishi aniqlangan. Ba‘zi bir terminlarning umumadabiy leksikaga suqilib kirishi
(va umumadabiy til lug‗atlarida qayd etilishi), turli adabiyotlarda ommabopligi, yoyilganligi,
qо‗llanuvchanligi ularning adabiy til tomonidan о‗zlashtirilishini ta‘minlaydi
Do'stlaringiz bilan baham: |
