O’zbekiston respublikasi qishloq xo’jaligi vazirligi

Ishlar va xizmatlar – fuqarolik huquqining obyekti sifatida.
Ko‘rsatiladigan xizmatlar va bajariladigan ishlar ham fuqarolik huquqining obyektlaridir. Manbalarda ishlar va xizmatlar moddiy ne’matlar tarkibiga kiritiladi1. Fuqarolik-huquqiy munosabatlar bu ikki obyektining o‘zaro farqi shundaki, mazkur obyekt bilan bog‘liq huquq va majburiyatlarni amalga oshirish natijasida ashyoviy-moddiy ko‘rinishga ega bo‘lgan natijaning yaratilishidir. Agar moddiy natija yaratish maqsadida munosabatga kirishilsa – u ish sifatida, moddiy narsa yaratishni maqsad qilib qo‘ymasa – xizmat deb baholanadi. Shu sabab ham ish bajariladi, xizmat esa ko‘rsatiladi. Asosan fuqarolik-huquqiy munosabatlarda tuziladigan pudrat shartnomalarining predmeti ishlar bilan bog‘liq bo‘ladi va pudrat shartnomasi tushunchasi berilganda ushbu obyekt turiga alohida e’tibor qaratiladi.
FKning 631-moddasiga asosan pudrat shartnomasi bo‘yicha bir taraf (pudratchi) ikkinchi taraf (buyurtmachi)ning topshirig‘iga binoan ma’lum bir ishni bajarish va uning natijasini buyurtmachiga belgilangan muddatda topshirish majburiyatini oladi, buyurtmachi esa ish natijasini qabul qilib olish va buning uchun haq to‘lash majburiyatini oladi.
Fuqarolik huquqi obyekti sifatida ishlardan farqli ravishda aloqa, axborot, tibbiyot, veterinariya, auditorlik, advokatlik, repetitorlik, qo‘riqlash, saqlash, yo‘lovchi, yo‘lovchi, bagaj va yuk tashish, transport ekspeditsiyasi, ta’lim bilan bog‘liq munosabatlarda xizmat ko‘rsatiladi va ular moddiy ne’mat yaratilishini nazarda tutmaydi.
Xizmat ko‘rsatish tufayli, masalan, repetitorlik xizmati tufayli ilm-ma’rifat o‘quvchiga singdiriladi, sayyohlik xizmati tufayli sayyohlarga tegishli xizmat ko‘rsatiladi. Yo‘lovchi tashish shartnomasi bo‘yicha tashuvchi yo‘lovchini, yo‘lovchi bagaj topshirgan bo‘lsa, bagajni ham belgilangan manzilga eltib berish hamda bagajni olishga vakolat berilgan shaxsga topshiriladi.
b) Nomoddiy ne’matlar
Moddiy ko‘rinishdagi ne’matlar (ashyolar) bilan bir qatorda nomoddiy ne’matlar ham fuqarolik huquqining obyekti hisoblanadi. Fuqaroga tug‘ilganidan boshlab yoki qonun bo‘yicha tegishli bo‘lgan shaxsning hayoti va sog‘lig‘i, sha’ni va qadr-qimmati, shaxsiy daxlsizligi, ishchanlik obro‘si, xususiy va oilaviy siri, nomga bo‘lgan huquqi, tasvirga bo‘lgan huquqi, mualliflik huquqi va boshqa shaxsiy nomulkiy huquqlari nomoddiy ne’matlar hisoblanadi. Ular shaxsdan begonalashtirilishi yoki boshqa birovga o‘tkazilishi (berilishi) mumkin emas. Ayni vaqtda qonunlarda nazarda tutilgan hollar va tartibda marhumga tegishli bo‘lgan shaxsiy-nomulkiy huquqlar va boshqa nomoddiy ne’matlar boshqa shaxslar, shu jumladan, huquq egasining merosxo‘rlari tomonidan amalga oshirilishi va himoya qilinishi mumkin.
Nomoddiy ne’matlar – qonun tomonidan tan olinadigan, muhofaza qilinadigan moddiy ko‘rinishga ega bo‘lmagan hamda egasi (sohibi)ning shaxsidan ajratish mumkin bo‘lmagan ne’matlar va erkinliklardir.
Nomoddiy ne’matlarning quyidagi turlari mavjud:
- intellektual faoliyat natijalari;
- xizmat va tijorat siri;
- shaxsiy nomulkiy huquqlar.
Nomoddiy ne’matlarning bir qismi, ya’ni intellektual faoliyat natijalari, xizmat va tijorat siri iqtisodiy mazmunga ega bo‘lib, tovar shakliga kiradi va mulkiy muomalada mutlaq huquq obyektlari sifatida namoyon bo‘ladi.
SHaxsiy nomulkiy huquqlar esa fuqarolik muomalasida o‘ziga xos tarzda, tovar shakliga kirmagan va iqtisodiy mazmunga ega bo‘lmagan holda namoyon bo‘ladi.
Nomoddiy ne’matlarning fuqarolik huquqi obyekti sifatidagi xususiyati shundaki, bunda birinchidan, buzilgan nomoddiy huquq mazmunidan, ikkinchidan, bunday buzilish oqibatlari xarakteridan kelib chiqqan holda fuqarolik huquqlarining himoya qilish usullaridan foydalanadi.
Nomoddiy ne’matga nisbatan huquqlarni himoya qilishda ko‘p hollarda sud huquqni qayta tiklash yoki huquqbuzarliklarni to‘xtatishni ta’minlovchi choralar ko‘radi. Nomoddiy ne’matlar orasida shaxsning (yuridik shaxsning ham) sha’ni, qadr-qimmati va ishchanlik obro‘si alohida o‘rinni egallaydi. Ayni vaqtda nomoddiy ne’matlar shaxsiy huquqlar nomi bilan yuritiluvchi o‘ziga xos huquqlar majmuini ham o‘z ichiga oladi (masalan, nomga, yashash joyini tanlashga, yozishmalar daxlsizligi, ya’ni sir saqlanishiga bo‘lgan huquq kabilar).
FKning 99-moddasida nomoddiy ne’matlar huquq sohibiga yo tug‘ilgandan boshlab tegishli bo‘ladi (yashash huquqi, sog‘-salomat bo‘lishiga bo‘lgan huquq, shaxs sha’ni, shaxsiy daxlsizligi, shaxsiy hayot daxlsizligi, xususiy va oilaviy sirga bo‘lgan huquqlar kabi) yoxud qonunga muvofiq huquq subyektiga tegishli bo‘ladi (masalan, nomga bo‘lgan huquq, erkin ko‘chib yurish huquqi, yashash joyini tanlash huquqi kabi) deb ko‘rsatilgan.
Nomoddiy ne’matlar shaxsning o‘zidan begonalashtirilmaydi, biroq ularni amalga oshirish va himoya qilish uchinchi shaxslarga topshirilishi mumkin (masalan, yangi tug‘ilgan chaqaloqqa ism qo‘yish ota-onasi tomonidan amalga oshiriladi).
Nomoddiy ne’matning ashyoviy mazmunga ega emasligi, uning sohibi bo‘lgan subyektning shaxsi bilan uzviy bog‘liq ekanligi zarur elementlar hisoblanadi, ba’zan ularning birortasi bo‘lmasligi ham mumkin. Nomoddiy ne’mat o‘z sohibining shaxsini individuallashtiradi, ijtimoiy mavqeini xarakterlaydi. Nomoddiy ne’matlarning amal qilish muddati cheklanmagan. Ayni vaqtda bu belgilar shartli xarakterga ega, masalan, intellektual mulk nomoddiy ne’mat sifatida qaralsa ham, fuqarolik muomalasida o‘ziga xos tovar sifatida harakatda bo‘lishi mumkin.