gan. Boyzoqbiyning boshqa o ‘g411ari esa y o ‘1 boshlovchi b o ‘lib
xizmat qilishdi. 1864 yilning 1 oktyabrida Chemyaev Toshkent
shahrining sharqiy tomonidagi Darvishak qopqa degan joyga yetib
keladi. Chor armiyasi harbiylari bu yerdan Anhor suvidan o ‘tib,
Chinobod va Xoja Ahror vaqf yerlari, ya’ni O qqo‘rg‘on orqali sha
harga
yaqinlashib, Q o‘qon y o iig a joylashadilar. Dushman kelayot-
ganidan xabardor b o ‘lgan shahar aholisi devor ustida jangga tayyor
turgan edi. Q o‘shfarmonchi qipchoq boshchiligidagi askarlar
Q o‘qon darvozasi, Mirza Ahmad qushbegi sarbozlari Qashqar darvo
zasi himoyasiga otlanganlar. To'pchilar esa bu ikki darvoza orasidagi
devor ustiga o ‘mashdilar. Mudofaaga barcha shahar aholisi otlanib
«g‘ariblar, fuqarolar, qariyalar, hatto ibodatu namozdan ko‘ra, qo‘li-
mizdan kelgancha xizmat qilish yaxshi va savob,
deyishib mujohid-
larga va g ‘oziylarga suv hamda oziq-ovqat yetkazib turdilar»1.
1864
yilning 2 oktyabrida ertalabdan boshlab har ikki tomon
o'rtasida to ‘plardan o ‘qlar uzildi. Bu vaqtda Eshonquli dodxoh
madrasasi mullavachchalari, xususan, eshon Sharifxo‘ja Ofoqxo‘ja
o ‘g ‘li, eshon Hojixon Molihhoji yuzboshi o ‘g ‘li Sa’id Ahrorxo‘ja
Sotiboldixo‘ja o ‘g ‘li, pichoqchi usta Sodiq Nazar, o ‘ratepalik
Xidimazar zargaming ukasi va boshqa ziyoli vakillari «g‘azotni va
bu sharafli umshni Q ur‘on, tafsir va hadislardan olingan so‘zlar bilan
isbotlab, hammani g ‘azotga va urushga chorladi. Ulaming o ‘zlari
ham Q o‘qon darvozasiga borib, to ‘pchilarga qo‘shilib o ‘q joylashda
va otishda qatnashdilar»2.
Toshkent devori to ‘plardan o ‘qqa tutilgandan keyin podpolkov
nik Obux 2 rota askari va 4 to ‘pi bilan hujumga o ‘tib, devoming bir
qismini teshishga erishdi. Shundan keyin ms askarlari podpolkov-
niklar Obux va Lerx qo‘mondonligida shu joydan shaharga bostirib
kirish uchun zovumi kechib o ‘tishga harakat qilganlar.
Muhammad
Solihning guvohligiga ko ‘ra, «o‘ruslar olg‘a chopib zovurga o ‘z-
larini otdilar; ulaming ikkinchi guruhi yordamga kelmoqda edi.
Shu onda devor ustidagi shertabiat va dovyuraklar o ‘zlarini pastga
tashlab, zovur ichida o ‘m slar bilan yoqama-yoqa ushlashib bir-
birlarini xanjar bilan o ‘ldira boshladilar. Hatto b a’zi kishilar qochib
ketayotgan dushman orqasidan quvib va ushlab, xanjar va qilich
bilan jang qildilar. Zovur ichidagi o ‘mslardan umsh va talash bilan
72 kishining boshi tanasidan kesilib, yarog‘-aslahalari o ‘lja olinib,
g ‘oziylarga b o ‘lib berildi».
1 Tarixi jadidai Toshkand, 459-bet.
2 O 'sh a asar, 462-bet.
94
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ana shu voqea haqida rus zobitlaridan K.K.Abaza o ‘zining
«Turkiston istilosi» kitobida shunday deb yozgan: «Shahar devoriga
2 rota va 4 zambarakdan iborat harbiy
qism podpolkovnik Obux
qo'mondonligida hujum qildi. K o‘p o'tm ay ular devomi teshishga
erishdilar. Shundan keyin Obux podpolkovnik Lerx bilan hal qiluv
chi hujumni boshlab yubordi. Ammo qo'qonliklar shu darajada
qattiq o ‘qqa tutdilarki, soldat devorga yetguncha barcha boshliq-
laridan ayrildilar. Obux esa, o 'lar holatda jarohatlandi. Chemyaev
yordamga kelgan boisa-d a, lekin vaqt o'tgan edi, yo'lda o'liklar
yotardi, yaradorlar jon bermoqda edi. Tiriklar esa, zovurda
qalashib madorsiz yotishardi. 80 ga yaqin kishi o 'z
boshliqlarining
«jasorati» uchun halok bo'ldilar. Chemyaev askarlari ashulasiz va
xursandchiliksiz g ‘am -g‘ussa bilan Chimkentga qaytdilar. Ammo
ulaming har biri qo'qonliklar g'alabadan quvonayotganliklarini
yaxshi tushunardilar»1.
Muarrix Avaz Muhammad Attor X o'qondiy Q o'qon xoni Sulton
Saidxonni «janobi sohibqiron» deya ulug'lab, bu g'alaba haqida
shunday yozgan: «Kofirlar o 'z joylariga qaytib ketdilar. Toshkent-
liklar bu fathu zafami eshitib, janobi sohibqironga behisob lashkar
bilan bir necha kofiming boshini hadya va sovg'a sifatida jo'natdilar.
19-jumadul a w a l, chahorshanba kunida2 bu bashoratli xabar ul
xosiyatsiz boshlar bilan birga Ho'qandi latifga keldi. Kabira sag'ir,
fuqarolar bir necha kun xursandchilik qildilar»3.
So'ngra ular Toshkentda g'oliblam i
qanday qutlashgani haqida
Muhammad Solih qori ham yozgan: «Sulton Saidxon va mulla
Alimqul amiri lashkar ko'p askarlar bilan Chirchiqdan o'tganda
shahar ahli, akobirlari, ulamolari, fozillari, sardorlar va shayxlar
ulaming qarshisiga chiqib ziyorat etib, y ig 'i-sig 'i bilan ko'rishib
va duoga qo'l ko'tarib, ularni shahardagi hukumat saroyiga olib
keldilar. Ularga mujohidlar, g'oziylar va
shahar aholisi qatnashuvida
ziyofat berildi».
1864
yilning noyabr oyida Toshkentda Sulton Saidxondan foti-
ha olingandan keyin Alimqul sarbozlar va g'oziylar bilan Shay-
xontahuming katta ko'chasi bo'ylab Sag'bon ko'chasi va Sag'bon
darvozasi orqali Sariog'och yo'liga chiqadi. Ular bu yergacha «har
bir mahallada va masjidlar oldida to'xtab jam oa ahlidan duo va
fotiha olib» keldilar.
1
Do'stlaringiz bilan baham: 
