O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Hakimxoja qozikalon
Uning faoliyatiga doir m aium otlar qozikalon tarjimai holiga 
oid asaming ruscha nusxasida, «Turkiston viloyatining gazeti» 
muharriri N. Ostroumovning nashr etilgan kitoblari va kundalik-
1 Tarixi jadidai Toshkand, 2-jild, 12- 13-bctlar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

larida, shuningdek, Muhiddinxoja qozidan bizgacha yetib kelgan 
ba’zi hujjatlarda saqlanib qolgan.
M a’lurn b o ‘lishicha, Toshkentni chor qo‘shinlari egallaganidan 
keyin, oradan bir necha oy o ‘tgach, Turkistonning muvaqqat 
gubematori general Romanovskiy bilan qozikalon o'rtasida qattiq 
to'qnashuv bo'lib o'tadi. Ana shu to'qnashuvda Hakimxoja eshon­
ning ichki dunyosi namoyon bo'ladi. Turkistonning yangi bosh 
xukmdori huzurida o'tgan katta bir yig'inda uning nomiga bitilgan va 
shahaming yirik amaldorlari muhri bosilgan tavsifnoma topshirilgan 
edi. Ushbu sharmandali hujjatda qozikalon muhri bosilmaganini 
ko'rgan Romanovskiy Rossiya imperiyasi qudratini ko'rsatib 
qo'yish uchun uni itoatkor odamlar oldida dag‘dag‘a bilan so'roqqa 
tutadi. «Bu qog'ozda mening muhrim bosilmagan bo'lsa, buning 
uzrli sabablari bor, - deb javob beradi Hakimxoja, - negaki bu 
tavsifnoma shariatga xilof ravishda bitilgan. Unda aytilgan maqtov 
so'zlam i birorta ham musulmon og'ziga olishi mumkin emas. Bu 
tavsifnomani bitgan va unga o 'z muhrini bosganlar islom dinida 
emaslar, deb hisoblanishi lozim. Bizning dinimizga isnod keltirishga 
hech kim sizga haq-huquq bermagan, deb o'ylayman. Siz haddingiz- 
dan oshyapsiz. Mendan shu qog'ozga muhr bosishni talab etishga 
qanday ju r'a t qildingiz?» Romanovskiy bu so'zlardan darg'azab 
bo'lib, qutqu bilan gapira boshlagan. Biroq Hakimxoja bo'sh kelmay, 
Romanovskiyga: «Hammamizni yaratgan haq Taolo bor. Uning amri 
har bir inson uchun muqaddasdir. Binobarin, sizning amringizdan 
yuqori turadi. Agar u xohlasa, hammamizni va butun olamni yo'q 
qilib yuborishi mumkin. Shunga ko'ra avvalo Tangrining amrini vojib 
deb bilaman. Agar haq Taolo meni o 'z panohida asrasa, sizgina emas, 
balki sizdan yuqorida turganlar ham hech narsa qila olmaysizlar. 
Agar haq Taolo menga jazo berishni xohlasa, unga qarshilik 
ko'rsatish befoyda va hech qanday kuch, hech kimning homiyligiyu 
mehribonligi uning jazosidan saqlab qola olmaydi. M uhtaram 
janob, siz meni qo'rqitish bilan shariat yo'lidan toydirishga majbur 
qilaman deb o'ylamang».
Qozikalonning bu muomalasidan keyin mustamlaka m a’murlari 
unga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'ladilar va hamisha 
qo'yinlarida tosh saqlab yuradilar. Oradan bir qancha vaqt o'tgach,
1867 
yil boshida Turkistonning birinchi general-gubematori 
K.R fon Kaufman Toshkentda o 'z faoliyatini boshlaydi. O 'lka bosh 
hokimining eng avval qilgan ishlaridan biri shu bo'ldiki, Hakimxoja 
eshonni uning Sebzor daha Qozi ko'chasidagi uyiga borib ziyorat 
qiladi va yurtni boshqarishda qiyinchiliklarga duch kelgan chog'la-
112
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

rida uning maslahatini olish uchun huzuriga kelib turishga 
ruhsat so‘raydi. Bosh hokimning o ‘ta mug'om birlik bilan qilgan 
xushmuomalasiga laqqa uchgan qozikalon bir necha oy mobay- 
nida u bilan yaxshi munosabatda b o ‘lib, o ‘z lavozimini ado etib 
turadi. Biroq, yuqorida aytganimizdek, Hakimxoja eshonga qarshi 
qabih niyatda b o ‘lgan fon Kaufman uni qozikalonlik lavozimidan 
uzoqlashtirishning bir necha usullarini ishga soladi. Bu usullardan 
biri shahardagi to‘rt daha qozilarini tugatib, barcha ishni oltmish 
besh yoshli, kasalmand qariya ustiga ortishdan iborat hiyla edi. 
Turgan gapki, qozikalonning yoshi ham, sog‘lig‘i ham m as’uliyati 
cheksiz b o ‘lgan bu vazifani o ‘zi istagandek halollik bilan ado 
etishiga aslo imkon bermasdi. Shu munosabat bilan o ‘z ahvolini 
tushuntirib, general-gubematorga xat yo‘llaydi va Kaufmandan 
«unday b o is a , qozikalonlik muhrini topshira qoling», degan maz- 
munda javob oladi. Qilingan barcha hiylagarliklar m ag‘zini chaqqan 
qozikalon o ‘zining cho‘yan muhrini katta temir parchasi ustiga 
qo‘yib, katta bolg‘a bilan majaqlab, fon Kaufman nomiga yozilgan 
lavozimdan bo‘shash haqidagi arizaga o ‘rab jo'natib yuboradi.
Qozikalonlik lavozimi barham topganligi sababli, Hakimxoja 
eshonning farzandi Muhammad Muhiddinxojani Sebzor dahasi 
qoziligiga saylaydilar. 
Muhiddinxoja zamona zaylini yaxshi 
tushunadigan, fan va m a’rifatni, mumtoz merosni omma orasida 
targ'ib qilg‘uvchi teran m aium otli kishi edi. Shu sababli ayrim 
rus olimlari ham, yangicha yo‘nalishdagi o ‘zbek m a’rifatparvarlari 
ham hamisha u bilan hammaslak, hamfikr edilar. Masalan, yirik 
sharqshunos olim, akademik V. V. Bartold Muhiddinxoja qozining eski 
kitoblarini, ayniqsa, otasidan meros qolgan Sharafiddin Ali Yazdiy 
«Zafamoma»sining mukammal nusxasini, noyob «Tarixi Tabariy»ni 
va boshqa nodir qoiyozm alam i g'oyat qadrlaganligi m a’lum.
Otasi singari Muhiddinxojani ham Toshkent hokimlari Putinsev, 
Kisilev, Lodijenskiy va boshqalar tinimsiz ta ’qib etganliklari, unga 
qarshi turli ig‘vo va bo'htonlar uyushtirganliklari haqidagi m a’lumot­
lar bir qator manbalarda saqlanib qolgan. Shu munosabat bilan 
N. Ostroumovning «Konstantin Petrovich fon Kaufman - Turkiston 
o ‘lkasining bunyodkori» nomli kitobida (Toshkentda 1899 yilda ms 
tilida chop etilgan) keltirgan bir lavhasini eslash o ‘rinli b o iu r edi. 
Lavhada aytilishicha, 1877 yilda Eyler degan tergovchi kimlaming- 
dir g^alamisligi bilan general gubematordan mhsat olib Muhid- 
dinxojaning qozixonasinigina emas, balki u yashab turgan hovlini 
ham muhrlab ketadi. Bu haqda «Turkiston viloyatining gazeti»da 
maxsus xabar ham bosilib chiqadi. Mustamlakachi m a’murlaming
113
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

beboshligidan tang ahvolga tushgan Muhiddinxoja qozi noiloj 
general-gubematorga arz qiladi. Fon Kaufman general Abramovga 
qarab: «Siz bu qozining otasini bilasizmi?» deb so‘raydi. Undan 
«Bilaman», degan javobni eshitgan general-gubernator: «Yo'q, 
bilmaysiz» desa, Abramov yana «Bilaman», deyishiga qaramay, 
fon Kaufman: «Yo‘q, siz uning otasini bilmaysiz» degan so‘zlami 
takrorlagach, «U zot Xudodan bo'lak hech kimdan qo'rqm agan ajoyib 
inson edi», deydi va o ‘z buyrug‘ini bekor qilib, Muhiddinxojaning 
qozixonasidan ham, hovli-joyidan ham muhmi olib tashlashga 
ruhsat beradi.
* * *
Sulhdan so‘ng ko‘p o'tm ay Chemyaev xalq qo'lidagi qurollarni 
topshirishni buyuradi. U Eshonqul dodxoh madrasasiga kirib, 
mullavachchalarga o ‘qishni davom ettirishlarini aytadi. So'ngra 
amiri lashkar Mulla Alimqul qabrini borib ko‘radi va ko'nglida 
shubha qolmaydi. Chemyaev K o‘kaldosh, Beklarbegi va boshqa 
madrasalami ham aylanib chiqadi. U umshda shikastlangan yoki o ‘t 
tushgan masjidlami, hovlilar va do'konlam i tuzatish uchun Hakimxoja 
qozikalonga kumush tangalar bergan. Generalning Toshkent ahliga 
ko'rsatgan mehribonligi, g'am xo'rligi va insonparvarligi sun’iy va 
soxta bo'lib, ko‘zbo‘yamachilik hamda nayrangbozlikdan iborat 
edi. U bu ishlami shaharda o ‘z mavqeini mustahkamlash va xalqni 
chalg'itish uchun o'ylab topgan edi. Ilg'or rus ziyolilari hovliq- 
ma - Rededyu deb atagan Mixail Chemyaev chindan ham shunday 
zot bo'lib, tullakilikda ham o 'z laqabini oqlagan. Chemyaevning 
nayrang bobidagi yana bir hunari Toshkent nomidan soxta hujjat 
tayyorlatganida ko'rinadi. «Rus podshohiga Toshkent ahli nomasi» 
deb nomlangan bu hujjatda shunday yozilgan:
«Bismillohir rohmanir rohiym! Bismilloh hayrul asmo!
Oq podshohi azim, shonli va biyuk darajali hazratlariga, o‘z 
ko'zlari o ‘miga bo'lgan ulug'im iz gubematur Turkiston viloyati 
jeneroli Churnoev hazratlariga.
Oq podshohi a ’zam tamom ulug' podshohlar ustiga hammasidan 
ulug‘ va g'olib kelgan podshohimiz hazratlariga arzimiz shulkim, biz 
Toshkent qal’asining ichidagi fuqarolaringiz, bizlar shuncha yil va 
shuncha zamondan beri necha bul yurt ulug'lariga tobe bo'lib yurib 
zulm-sitam, jabru jafodan bo'lak hech yaxshilik yuzini bu jahonda 
ko'rm ayin o'tdik. Oxirilar shul umid bilan sizning hazratingizni 
ulug' podshoh va adolatlik anglab, o'zim izni sizning panohingizga 
tashladik, alhamdulilloh davlatli bo'lib va ham omonda bo'lib, bul
114
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tarafning zo‘rli ulug' podshohlaridan salomat qoldik va ham sizdek 
ulug‘ podshohimiz himoyatlari birlan dinimiz, alhamdulilloh, rivojli, 
ravnaqli b o iib , shariatimiz kundan-kunga zohir va huvaydo b o iib , 
kecha-kunduz ulug‘ podshohimiz hazratlarini umrlarini uzunligini 
va davlatlarini ziyodaligini hazrat Xudoyimiz Jalla Jalol amma 
navala dargohidan va hazrat payg‘ambarimiz va rasolat panohimiz 
va shafoatxohimiz Muhammad Rasululloh Sallolohu alayhi vasal- 
lamning hazratlarini shafe’ etib o'tunib, besh vaqt namozimizda 
duoyi joningizni tilaymiz va sizdek kabi jenerol m ayo'rsiz, emdi 
sizga oiunam izki bizning bul suvratda tobe b o iib tinchlikda va 
xotirjamlikda b o ‘lib, duoyi hazratlarina m ashg‘ul boiishim izni 
o ‘n ikki kalit shahrimiz birla ulug‘ azim podshohimiz hazratlariga 
yetkurasizkim, bul o ‘n ikki kalit biz fuqarolami tobe b o iib , itoat 
qilg‘onim izg‘a kafildir. Toshkent shahrimiz o ‘n ikki darvoza birlan 
tamomdur. Bu kalitlar shu darvoza kalitlari boigay. Emdi biz 
fuqarolami sizdek ulug‘ podshoh hazratlariga hazrat taolodin, hazrat 
Muhammad Rasululloh Sallolohu alayhi vasallamni shafe’ etib besh 
vaqt namozimizda duoingizdin boshqa arzimiz qolmadi.
Domla Ahmad oxund Boboy o ‘g i i q o iim qo‘ydim,
Mirhomid q o iim qo‘ydim,
D o‘stmuhammad boy q o iim qo‘ydim,
Muhammad Olim Sharifboy hoji o ‘g ‘li q o iim qo‘ydim, 
Eshmuhammad boy Yodgor o ‘g i i q o iim qo‘ydim, 
Muhammadrasul Musomuhammad hoji o ‘g ‘li q o iim qo'ydim , 
M irzoxo‘ja eshon q o iim qo‘ydim,
Sayidbek Bobobek o 'g i i q o iim qo‘ydim,
Sodiqbek q o iim qo‘ydim».
0 ‘zining m ash’um niyatini amalga oshirishni shu tariqa niqob- 
lab, «Turkistonga xalq talabi bilan keldik» deb «daliliy» ayyuhannos 
solishga muvaffaq b o ig an Chernyaev bu maktubni Abu Sayid va 
Hodixo‘ja ismli savdogarlarga berib, Peterburgga borib Oq pod- 
shohga topshirishni buyuradi. Bu maktub tufayli bosqinchilik 
siyosati oqibatida Angliyadek kuchli davlat bilan to'qnashishga 
majbur b o iib qolishdan cho'chigan Rossiya hukumati xalqaro 
jamoatchilik ko‘z o ‘ngida o 'z hatti-harakatlarini oqlashi lozim edi. 
Shuning uchun, bu maktubdan nusxalar ko‘chirilib, 1865 yilda 
Rossiyaning Turkiyadagi elchisi qilib tayinlangan N. Ignatev orqali 
Istanbul ko‘chalariga qadar osib qo‘yildi.
Darvoqe, Rossiya istibdodining O 'rta Osiyo bo‘ylab tobora 
kengroq yoyila boshlashi xavfi Angliyaning Sharqdagi manfaatlariga 
putur yetkazmay qolmasdi. Chunki, strategik jihatdan g ‘oyat muhim
115
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ahamiyat kasb etuvchi Toshkentning olinishi sabab, Angliya q o i
ostidagi Hindiston bilan Rossiya chegaralarining juda yaqinlashib 
borayotganligi Buyuk Britaniyaning mashhur qirolichasi Viktoriyani 
tashvishga solishi tabiiy edi. Shuning uchun Angliya Tashqi ishlar 
vaziri lordKlarendon Peterburgdagi ingliz elchisiga rus qo‘ shinlarining 
Turkistonga kirishi 0 ‘rta Osiyo xonliklarining mustaqilligiga tahdid 
solishini va bu Rossiya Tashqi ishlar vaziri Gorchakovning 1864 
yilning 3 dekabrida qilgan bayonotiga zid ekanligini aytib, Chor 
hukumatini ogohlantirishni topshiradi.
Muvaffaqiyatli istilolar orqasida bu vaqtga kelib, ancha 
kuchayib olgan Rossiya hukumati Angliyaning noroziligini e ’tiborga 
olmadi, chunki Angliyaning o ‘zi ham Hindiston va A fg‘onistonda 
bosqinchilik siyosatini yurgizayotgan edi. Shuning uchun b o is a
kerak, Rossiya Tashqi ishlar vaziri Gorchakov inglizlarga bergan 
javobida Turkistondagi voqealar harbiy boshliqlaming qarori bilan 
amalga oshirilganligini, buning esa Angliyaga aloqasi y o ‘qligini 
eslatishni lozim topadi.
Toshkent chor qo‘shinlari tomonidan ishg‘ol etilgach, Buxoro 
amiri Muzaffar Chemyaevga elchi jo ‘natib, shahami bo‘shatib 
qo‘yishni talab qildi (to‘ydan keyin nog‘ora!). Ammo, Chemyaev 
buni rad etgach, boshqa yana bir nufuzli elchilar yuborib, Rossiya 
ishg‘ol qilgan yerlar bilan Buxoro hududi orasida b o ‘sh joy (betaraf 
hudud) b o iish i lozimligini uqtiradi. Chunki, amir Muzaffar ham 
chor qo‘shinlarining o ‘z davlati chegaralariga yaqin kelayotganidan 
xavotirga tushgan edi.
Bosqinchilik hadisini olgan general Chemyaev Toshkentning 
xavfsizligini ta ’minlash uchun uning atroflaridagi b a’zi yerlami ham 
ishg‘ol etmoqchiligini va bu yerlar Q o‘qon xonligiga qarashli b o ig a n i 
uchun Buxoroning aralashmasligi kerakligini m a iu m qiladi. 0 ‘zbek 
xonliklari ichida alohida mavqega ega b o ig a n Buxoro amirligining 
bu ishlarga aralashuvi Chemyaevga qimmatga tushishi mumkin 
edi. Shuning uchun u Buxoro amirini Toshkent aholisiga yordam 
berish fikridan qaytarib va qo‘rqitib qo‘yish uchun Toshkentdan 
Orenburggacha b o ig a n yerlardagi buxorolik savdogarlarni ta ’qib 
etishga va ulaming mollarini talashga buym q beradi.
Rossiya bilan b o ig a n kelishmovchiliklami tinch y o i bilan 
bartaraf etishdan umidini uzmagan Buxoro amiri 1865 yilning iyul 
oyi boshlarida N ajm iddinxo‘ja boshliq elchilami Peterburgga 
j o ‘natdi. Ammo Chemyaevning xohishiga binoan elchilaming Oren- 
burgda general-gubemator Krijanovskiy tomonidan tutib qolinishi 
Buxoro amiri Muzaffaming nafsoniyatiga tegadi va u ham Buxoroda 
turgan ms elchilarining Rossiyaga qaytishlarini ta ’qiqlab qo‘yadi.
116
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bir «yow oyi osiyolik» o ‘zi bilan bunday munosabatda bo'li- 
shidan jazavaga tushgan Chernyaev elchilaming zudlik bilan 
ozod etilishini talab qiladi. Bunga javoban Muzaffar «mening 
elchilarimning podshoh bilan uchrashishiga m one’lik qildingiz. 
Buni men g ‘ayri do‘stona munosabat deb bilaman.... Mening elchi- 
larim podshoh bilan uchrashtirilgunlariga qadar sizning elchila- 
ringizni ushlab turaman», deb javob beradi.