O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

i к к i n ch i b o b
0 ‘RTA OSIYO XONLIKLARINING CHOR ROSSIYASI
TOM ONIDAN ISTILO ETILISHI
Rossiya davlatining hukmron doiralarida XIX asr ikkinchi 
yarmiga kelib Qo'qon, Xiva xonliklari va Buxoro amirligiga nisba­
tan istilochilik ruhi avj olib, Aleksandr II (1855-1881) hukumatining 
tashqi siyosatida jangari generallar mavqei kuchaydi. General- 
ad‘yutant graf D. Milyutinning harbiy vazir lavozimiga, graf 
N. Ignatevning esa Bosh shtab Osiyo b o iim i rahbarligiga tayinlani- 
shi Rossiyaning 0 ‘rta Osiyodagi siyosatida keskin o ‘zgarishlar 
b o iish id an darak berardi. Rossiya matbuotida esa Hindistondek boy 
o ‘lkani mustamlakaga aylantirgan Angliyadan o ‘m ak olib, Osiyoda 
faol harakatga chorlovchi maqolalar paydo bo‘la boshlaydi.
Imperiya harbiy vazirligida o ‘zbek xonliklarining iqtisodiy va 
siyosiy ahvoliga oid josuslik m a’lumotlari yetarlicha to ‘plangan 
edi. General unvoniga k o ‘tarilgan graf N. Ignatevning o ‘zbek 
xonliklarining haqiqiy ahvoli va ulami Rossiya nazoratiga olishni 
qay y o ‘sinda amalga oshirish haqidagi axborotlari bu m a’lumotlar 
orasida alohida ajralib turardi.
G raf Ignatev birinchi galdagi vazifa sifatida Q o‘qon xonligiga 
qarshi bevosita harbiy harakatlar boshlashni taklif qilgan. Ana shu 
taklifga ko ‘ra, Rossiya 1860 yilda Q o‘qon xonligiga qarshi e ’lon 
qilinmagan urush boshladi.
1. E’LON QILINMAGAN URUSH... QO QON
Q o'qon beklari joylardagi o'zbek, qipchoq, qirg‘iz aholisi bilan 
ittifoq b o ‘lib, chet el bosqinchilariga qarshi hamjihatlikda harakat 
qilishga intilmadilar. Ulaming beboshligi va zulmi mamlakat 
barqarorligiga putur yetkazibgina qolmay, dushmanning g ‘alabasiga 
imkon yaratib berdi. Ish shu darajaga borib yetdiki, qozoq biylari 
Rossiyaga o ‘z hukmdorlari zulmidan xalos qilishni s o ia b , murojaat 
qilishdi. Ular hatto m slam i Buxoro va Q o‘qon xonlari birlashsa, 
istiloga jiddiy xavf tug ‘ilishidan ogohlantirishdi. Bu haqida 
zamondosh muarrixlar shunday yozishgan: «Q o‘qon amaldorlarining 
zulmidan bezor b o ig a n va sabr kosasi toiib-toshgan qozoq biylari 
mslarga borib aytibdilarki, Movarounnahr xonlari, chunonchi, 
Buxoro va Q o‘qon xonlari orasida adovat va xusumat paydo b o iib ,
86
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Buxoro amiri Farg‘ona mamlakatini taxti tasarrufiga kiritib olmoq 
muddao-siga tushgan. Agar Buxoro va Farg‘ona bir mamlakat bo‘lib 
qolsa, u holda Buxoro amiri ikki poytaxtni ihota qilib, to Tibat, Qan- 
dahor tog‘laridan tortib lashkar jam qilgudek b o ‘lsa, ish ogirlasha- 
dur. Bu joyning aholisi arolarida nizo va beittifoqlik paydo b o iib
turgan holda ishni tezlik va osonlik bilan saranjom qiladursiz»1. 
Eng dahshatlisi shundaki, Rossiya go‘yo keng ommaning ko‘z 
o ‘ngida bosqinchilik bilan emas, balki taklifga ko‘ra kelgan ekan, 
degan tasaw urni hosil qilardi. Bunday holatni payqagan Q o'qon 
hukmdori Sulton Sayidxon va lashkarboshi Alimqul yurt barqaror- 
ligini ta ’minlash uchun ayrim choralami amalga oshirishga urinish- 
di. Bu jihatdan xonning qozoq biylariga y o ilag an murojaatnomasi 
diqqatga sazovordir. Unda xususan bunday deyilgan: «Xudoyi 
taologa shukrlar b o isin ki, shariat qonunlari asosida tinch-farovon 
hayotga erishdik. Endilikda 92 q av n r birlashib bir xalqni tashkil 
etdi. Shu ravishda bizning sodiq fuqarolarimiz tinchlandi, tarafdorla- 
rimiz uzoq-yaqin joylardan kelishib, bizning xursandchiligimiz va 
marhamatimizdan bahramand boim oqdalar. Sizlar ham dinimiz 
va ona-yurt hurmati yuzasidan huzurimizga tashrif buyurishingizni 
hamda oliy iltifotimizga musharraf boiishingizni soiaym iz».
Alimqulning b u yrug ig a k o ia , Nurmuhammad qushbegi Av­
liyo otaga borib Talas daryosining yuqori oqimida istiqomat qilib 
turuvchi qirgizlarning sardorlarini y ig ib ular bilan suhbatlashdi. U 
tashqi dushmanga qarshi kurashda ulami hamkor b o iish g a undab, 
Katta va 0 ‘rta ju z qozoqlarini ham shu ittifoqqa tortish zarurligini 
uqtirdi. Alimqulning bunday siyosati ms amaldorlarini tashvishga 
soldi. Ular o ‘z tasarmflaridagi q irg iz mulklari sardorlari bilan 
uchrashib, ularning Q o‘qon xonligi tarafiga k o ‘chib oim asliklarini 
alohida buyurdilar.
Chor Rossiyasining zobitlari o ‘rtasida o ‘zining cho‘rtkesarligi 
va o ‘ta jangariligi bilan d o n g i chiqqan polkovnik Mixail Cher- 
nyaev 1864 yilda Avliyo ota shahri tomon yurish boshladi. U Sankt- 
Peterburgda o ‘qigan va Rossiyaning sharqdagi «madaniyatpar- 
varligiga» k o i- k o io n a ishongan qozoq zodagoni, m a’rifatparvar 
olim, shtabs-rotmistr Cho‘qon Valixonovni o ‘ziga maslahatchi qilib 
olgan edi. Ruslarga astoydil ishongan bu ziyoli ana shu yurishda 
rus zobitlari va askarlarining nimalarga qodir ekanligini o ‘z ko‘zi 
bilan k o id i.
1 
Mullo Olim Mahdumxo ‘ja.
Turkiston tarixi, 92-bet.
2 0 ‘zbek urug‘lari.
87
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Avliyo ota himoyachilari dushman bilan mardona olishdilar. 
Shahar hokimi Niyoz Ali dodxoh shahami tashlab, Turkiston tarafga 
qochib ketib qolganiga qaramay, xalq o ‘z tashabbusi bilan shaharini 
mudofaa qildi.
Avliyoota aholisining bir jon, bir tan b o iib bosqinchilarga 
qarshi k o ‘rsatgan qarshiligi, hatto bolalar va ayollargacha q o id a qurol 
bilan ona tuproq himoyasida shahid b o ig a n i qozoq m a’rifatparvari 
Cho‘qon Valixonov qalbini larzaga keltirdi. Chemyaevning shahar- 
ning talon-toroj qilinishiga y o i berib qilgan yovuzligi C ho‘qon 
Valixonovning u bilan nizolashib qolishiga sabab b o id i. Shtabs- 
rotmistr Valixonov iste’foga chiqib, rus armiyasi xizmatidan o ‘zini 
chetga oldi1.
Polkovnik Chemyaev esa Avliyootada q o ig a kiritilgan g ‘alaba- 
dan so‘ng general-mayor darajasiga k o ‘tarildi. Turkiston shahriga 
hujum qilgan polkovnik Veryovkin qo‘shinlari ham xunrezlikda 
chemyaevchilardan qolishmadi. U lar hazrat Ahmad Yassaviy maq- 
barasini to ‘pga tutishdan ham tap tortmadilar...