O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Tasviriy san ’at. 
XIX asr oxiri - XX asr boshlaridagi Turkiston 
o ‘lkasi badiiy hayotida qalamtasvir va ayniqsa rangtasvir san’ati 
yetakchi o ‘rinni egallab, bu san’at turlarida, asosan, ms rassomlik 
maktabining vakillari hamda m s saltanatining turli hududlaridan 
kelgan ijodkorlar yetakchi o ‘rin egalladilar. Agar haykaltaroshlik va 
grafika san’atida oz b o is a ham mahalliy ijodkorlaming vakillarini 
uchratsak, aksincha, hali bu turlarda biror-bir mahalliy ijodkor 
yetishmagan edi. Bu soha ijodkorlarining yaratib qoldirgan asarlari 
davm ing muhim hujjati sifatida qimmatlidir. Bu san’at turlarida 
turli millat vakillari va turli e ’tiqod sohiblarining kasb mahorati 
turlicha b o ig a n san’atkorlar ishtirok etgan. Bunday rassomlar ichida 
V. Vereshchagin, N.Karazin, olim va rassom Dmitriy-Kavkazskiy, 
V.Veleje, O.Fedchenko va boshqalami ko‘rish mumkin. Keyinroq esa 
taniqli rassomlar P.Kuznesov, K.S.Petrov-Vodkin, G.Nyurengberg 
va boshqa ijodkorlar o ‘z asarlarining bir qismini 0 ‘rta Osiyo 
hayoti, tabiati manzaralari, odamlarining turmush tarzini tasvir- 
lashga bagishladilar.
Bu rassomlar orasida m s quroli, m s shuhratini ko‘klarga ko‘- 
targan, ashaddiy shovinist V. Vereshchagin alohida ajralib turadi. 
U 1865 yili yurtimizga harbiylar bilan birga kirib keldi, shahar va 
qishloqlami vayron qilishda qatnashib, m s qo‘shinlari g ‘alabasini 
k o ‘klarga k o ia rib maqtadi. Maxsus kundalik tutib, b oiayotgan 
voqealami qog‘ozga tushirdi. U o ‘z kundaliklarida «bir tuzemesni 
minoradan uloqtirib yuborganman», «biz o ‘tgan shahar-qishloqlarda 
tutun burqsirab qolar edi», « o iim talvasasida jon berayotgan dor- 
dagi murdaning rasmini ishlaganman» deb maqtanadi. Vereshcha­
gin Turkistonga kelganida ms tasviriy san’atida tanila boshlagan 
rassomlardan edi. 0 ‘lkaning ko‘p yerlarida b o id i. Bu yerda u 
rangda va qalamda rasmlar chizdi. To‘plangan rasmlar asosida 
keyinchalik o ‘zining mashhur «Turkiston» asarlar turkumini yaratdi. 
Vereshchaginning «Turkiston» deb nomlangan asarlar turkumini to ‘rt 
guruhga ajratish mumkin.
Birinchi guruhga rassomning ishlagan qalam-chizgi va rang- 
chizgilari, etnografik xarakterdagi portret va kompozisiyalarini
392
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kiritish mumkin. Rassomning bu turkumdagi asarlarida o ‘lkaning 
ajoyib m e’morlik obidalari, xalq amaliy bezak san’ati tasvir etilgan. 
Shuningdek, bu guruhga kirgan rasmlarda turli millat vakillarining 
etnik qiyofalarini yuksak mahorat bilan ishlagan m uallif ulaming 
mhiy holatlarini ham ochib berishga harakat qilgan.
Turkumning ikkinchi gumhiga kimvchi asarlar maishiy mav- 
zuga bag‘ishlangan b o iib , unda rassom o ‘lkadagi mustamlaka 
sharoitidagi xalqning o g ir qismati, darvish va tilanchilar qiyofasini 
tasvirlaydi. Uning «Zindonda», «K o‘knorixo‘rlar», «Qul savdosi», 
«Bolani sotish», «Tilanchi darvishlar» kabi asarlari atayin o ik a
hayotining ayanchli taraflarini ko‘rsatadi.
Turkumning uchinchi va to ‘rtinchi gumhi umsh mavzusiga 
bag1 ishlangan. Bu asarlarda rassom umshning naqadar shafqatsiz 
ekanligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, rassom bu mavzuga ulug‘ ms 
shovinizmi, eng avvalo, Rossiya saltanati mafkurasi nuqtai nazaridan 
yondoshadi. Chor jangchilarining 0 ‘rta Osiyoni bosib olishda 
qo‘rsatgan jasoratlarini bo‘rttirib tasvirlaydi. Kimsasiz sahroda 
qora qarg‘alarga yem b o iib yotgan ms jangchisini achinish bilan 
ko‘rsatadi. Uning Turkiston himoyachilarini aks ettirgan asarlari 
esa nafrat tuyg‘ulari bilan toiib-toshib, unda yurt himoyachilari 
go‘yo vahshiy bosqinchilardek tasvirlanadi. Asarlarining nomi ham 
shunga monand tanlangan. «Vahshiylar», «Tantana qilishmoqda», 
« O ija n i k o ‘rsatishmoqda» va boshqalar shular jumlasidandir.
Bu tasvirlardan birida turkistonliklar qopdan m s jangchilari­
ning boshlarini o ‘z amirlari oyog‘i ostiga to‘kayotgan payti tasvir­
lanadi. Boshqa bir asarda ms jangchilarining boshlari yog‘och 
qoziqqa ilinib, Registon maydonida odamlarga ko‘rsatilayotganligi 
tasvirlanadi. Vereshchaginning ishlari ichida «Jang tantanasi» asari 
ham mashhur. Odam bosh suyagidan qad ko‘targan minora va uning 
tevarak-atrofida qora qarg‘alar uchib yurishida fojiali va dahshatli 
umsh tantanasi o ‘z aksini topgan. Bu asaming yog‘och hoshiyasiga 
«o‘tgan, o ‘tayotgan va keladigan buyuk bosqinchi sarkardalarga 
bag‘ishlanadi», deb yozib qo‘yilgan. XIX asr oxirlaridan boshlab 
boshqa xalqlar va davlatlaming vakillari ham Turkistonga kelib 
ketdilar va o ik a bilan yaqindan tanishdilar. Unga atab asarlar 
yozdilar. Bular orasida shved olimi Sven Gedin, amerikaning taniqli 
yozuvchisi Teodor Drayzer, ukrain rassomi Sergey Svetoslavskiy, 
gmzin rassomi G. Gabashvili va boshqalami uchratamiz.
Ukrain rassomi Sergey Svetoslavskiy (1857- 1931) Samar- 
qandga atab ko‘pgina rasmlar chizgan. Uning «Samarqand oqshomi», 
«Samarqand bozori», « 0 ‘rta Osiyo manzarasi» kabi asarlari m aiu m . 
«Bibixonim oldidagi bozor» (1910) asari uning xalqchil an’analarga
393
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sodiq ekanligini va voqelikni tanqidiy idrok etish hamda tasvirlash 
qobiliyatiga ega ekanligini ko‘rsatadi. Rassom oik an in g boy 
o ‘tmishini ulug‘vor, lekin vayrona b o ‘lib borayotgan Bibixonim 
masjidi misolida o ‘lkaning mustamlaka istibdodi davridagi ahvolini 
shu ulug‘ yodgorlik va uning ostonasidagi bozor k o iin ish i, loy 
yo‘laklar, yiqilib ketay deb turgan kulbalar orqali tasvirlaydi. Tabiat 
manzarasi - bulutga burkangan osmon, barglari to‘kilib borayot­
gan daraxt mazmunga yanada mungli ohang va iztirob bag‘ish- 
laydi.
Turkistonda XIX asr oxirida bo'lgan Georgiy Gabashvili Tbilisi 
Badiiy akademiyasining tashkilotchisi va professorlaridan biri b o ‘lib, 
u Samarqand va Buxoroda qator asarlar, qalamsuratlar ishlagan. 
Ularda O 'rta Osiyoning mahobatli m e’morchilik yodgorliklari o ‘z 
ifodasini topgan.
Yana bir rassom Sergey Yudin (1858-1933) manzara janrida 
katta polotnolar yaratib, toshkentlik san’at muxlislari orasida shuhrat 
qozongan edi. «Tog'dagi choyxona» asari rassomning voqelikni 
nihoyatda tabiiy ishlashdagi yuksak mahoratini namoyish etadi. 
S. Yudin 1889 yildan 1923 yilgacha Turkiston o ‘lkasi badiiy makta- 
bida ustozlik qildi. 0 ‘zbekistonning taniqli rassomi N. Qoraxon, 
taniqli rus rassomlari S. Chuykov, Malenina, N. Kupriyanovalar, 
haykaltaroshlar Shvas, Slonim shu dargohda o ‘qigan kezlarida 
S. Yudinning ta’limini oldilar.
XIX asr oxirlaridan e ’tiboran Turkiston o ‘lkasida tug‘ilib o ‘sgan 
ijodkorlar ham badiiy hayotda ishtirok etib, shu davr san’ati rivojiga 
o ‘z hissalarini qo‘sha boshladilar. Samarqandda tug‘ilib o ‘sgan Lev 
Burd (1887-1943) Moskva badiiy maktabida ta ’lim olib qaytgach 
(1907), ushbu shaharda o ‘z faoliyatini boshladi. Shahar ko‘rinishi, 
uning hayoti, yodgorliklari odamlariga bag‘ishlab ko'plab asarlar 
yaratdi. Shahaming badiiy hayotida faol ishtirok etib, ko‘rgazmalar 
tashkil etishda, keyinroq esa badiiy studiya va maktablar ochilishida 
xizmatlari katta boMdi. Lev Burd asarlarining asosiy qismi 
m oybo‘yoqda bajarilgan. Uning «Eski shahar», «Registon» va 
boshqa asarlari bugungi kunda 0 ‘zbekistonning qator muzeylari 
ekspozisiyasidan o ‘rin olgan.
XX asr boshlarida san’at olamiga kirib kelgan yana bir yirik 
rassom Aleksandr Volkovning (1886-1957) asl vatani Farg‘onadir. U 
shu yerda tavallud topdi, Peterburg Badiiy akademiyasida taniqli rus 
rassomlari N. Rerix, I. Gilibin, V. Makovskiylardan saboq oldi ( 1908—
1910). Kievdagi badiiy maktabda b o iib , mashhur ukrain rassomi R 
Krichevskiy huzurida mahoratini oshirdi (1912-1916). Turkistonga
394
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qaytgach, «yangi» uslublarda ko‘plab asarlar yaratdi. Uning «Anori 
qizil choyxona» asari ko‘pgina tadqiqotchilar tomonidan yuqori 
baholandi.
XX asr boshlariga qadar Turkiston hududida san’atni rivoj- 
lantirishda rassomlar P. M. Nikiforov, I. Kazakov, O. Tatevosyan, 
A. Zommer, A. Yusupov, S. Dudin, P. Kuznesov, S. K. Petrov-Vodkin 
va boshqalaming ijodi salmoqlidir. Mazkur san’atkorlaming asarlari 
bugungi 0 ‘zbekiston va undan tashqaridagi muzey va shaxsiy 
galereyalardan o ‘rin olgan bo‘lib, davr ruhini o ‘zida namoyon etib 
kelmoqda.
Turkiston general-gubematorligi hududida m e’morlik va amaliy 
bezak san’atida ham o ‘zgarishlar yuz berdi. M e’morchilikda mahalliy 
an ’analar asosida ishlangan yodgorliklarga nisbatan (masalan, masjid, 
madrasa qurilishlari) yevropacha uslubda qurilgan binolar yetakchi 
o ‘rinni egalladi. Milliy m e’morchilikda xalq ijodiyoti va davr 
o ‘zgarishlari zaminida yangi texnologiya va konstruksiyalar bunyod 
etildi. Jumladan, pishiq g ‘isht, tunuka tom, temir panjaralar qurilishlari 
oqibatida taomildagi «eski shahar» ko‘rinishi o ‘zgara boshladi. Xona- 
inter‘erlarini bezashda naqshli tasvirlardan tashqari mavzuli devoriy 
rasmlar ham urfga kirdi. Xorijdan keltirilgan qandil, chinni, kafel va 
boshqa buyumlar o'ziga to‘q oilalar xonadoni muhitini yangi davr 
ruhiga mos qilib o'zgartirdi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida 
m e’morchilikdagi o ‘zgarishlar o ‘lkaning muhim shaharlari Toshkent, 
Samarqand, Farg‘onada ayniqsa ko‘zga yaqqol tashlandi1.