O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Sirojiddin Ahmad.
M unavvar qori. «Sharq yulduzi», 1992 yil, 5-son.
2 A. Avloniy.
Burungi o 'zb ek vaqtli m atbuotining tarixi. «Turkiston», 1924 yil 
24 iyun; Sh. Rizaev. Jadid dramasi. Т., «Sharq», 1997.
386
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Tadqiqotchilaming m a’lumotiga qaraganda, «Padarkush» pe- 
sasidan keyin 1917 yilgacha o ‘zbek dramalarining soni 40 ga 
yetgan. Toshkent, Samarqand, Andijon, Q o‘qon shaharlarida turli 
truppalar vujudga kelgan. M ahm udxo'ja Behbudiyning «Padarkush» 
pesasi ta’siri o ia ro q , butun bir siyosiy oqim muxoliflar tomonidan 
«Padarkushchilar» deb atalishiga sabab b o iad i. Jadidlami shunday 
nomlash johil ulamolar va bid’atchi unsurlar orasida rasm b o ‘lib 
ketdiki, uni keyinchalik ms mustamlakachilari va sho'ro tadqiqotchilari 
ham mafkuraviy nuqtai nazardan ishlatdilar.
«Turon» jamiyatining obro‘si va tarixiy xizmati haqida Munavvar 
qori bunday deb yozgan edi: «Toshkent jamiyatining ismini 
unutgan, yoki hech bir jam iyat degan so‘zni eshitmagan Toshkent 
musulmonlarining yetti yasharidan yetmish yasharigacha jamiyatning 
vujudidan xabardor b o id i. Rus, yahudiy va armanlar foydalanib 
yurgan o ‘rinlardan foydalanmoq musulmonlarga ham mumkin 
ekanligi ochiq bilindi. Bu esa Toshkent musulmonlarining xiyli 
mhlarini k o ‘tarilm og‘iga va jamiyatga muhabbat ila qaramoqlariga 
sabab bo‘ldi»'.
M unavvar qori xalq maorifi ahvoli haqidagi bosh maqolasida 
«Butun dunyodagi madaniy millatlaming qayg‘u va hasratlarina 
ishtirok etmagan va bu shodlik masarratlaridan bahra olmagan bir 
qavm va bir millat zor esa ul ham Turkiston turklaridirmiz», 
degan. Munavvar qori boshlang‘ich va o ‘rta maktablar faoliyatidan 
qoniqmasligini ochiq aytish bilan birga, madrasa va mudarrislaming 
ham zaif ekanini oshkor qiladi: «Madrasalarga imtihon joriy bo‘lsa, 
ko‘p shogirdlaming va bir necha mudarrislaming madrasadan 
chiqarmoqlari lozim kelur». Har bir xalqning millat sifatidagi 
shakllanishining birinchi belgisi mazkur xalqning o ‘zligini tanishi 
va o ‘zini himoya qilish tuyg‘usining uyg‘onishi, milliy qadriyatlarini 
saqlash va taraqqiy ettirish, bu y o ‘lda turli-tuman jam iyat va 
uyushmalami vujudga keltirishidir. Buni Munavvar qori quyidagicha 
sharhlaydi: «Madaniy millatlaming butun taraqqiyoti diniya va 
ehtiyojot mayllari uchun eng ishonchli suyanchiq va mutlaqo 
ettehoz o iinm ish va ularda madaniyat narvonining birinchi bosqichi 
maktab, ikkinchisi jamiyat ekan»2. Ana shuning uchun ham ms 
mustamlakachilari Turkiston xalqlari o ‘rtasidagi m a’rifatparvarlik- 
ning har qanday qo‘rinishiga barham berishga intildilar. Kaspiyorti 
viloyati boshlig‘ining 1908 yil 14 avgustda o ‘lka bilim yurtlari
1 
Sirojiddin Ahmad.
K o‘rsatilgan maqola.
2 0 ‘sha joyda.
387
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bosh noziriga y o ‘llagan xatida aytilgan fikr bunga yorqin dalildir. 
Rus 
generali 
o ‘qituvchilar 
seminariyasini 
tugallab 
yurtiga 
qaytgan turkmanlarga o ‘qituvchilik joylarini bermaganini asoslab 
shunday yozgan: «Mavjud tuzemeslar maktabi va 8-rus-tuzem 
maktablari turkmanlar ehtiyojini to‘la qondiradi. Rossiyada o ‘zimiz 
tomonimizdan yaratilgan o ‘choqlarimizda davlatga qarshi har xil 
tashviqot yurgizilayotgani etarliki, endilikda turkman aholisi o ‘rtasida 
yana bir o ‘choq yaratish mutlaq ehtiyotsizlik b o ‘ladi. Men turkmanlar 
bizga sodiqmas demoqchi emasman. Ammo hozir ular ham biz, ruslar 
avvalgidek ahil va kuchli emasligimizni ko‘rishmoqda. Shuning 
uchun ham turkmanlaming dunyoqarashida Rossiya qudratiga 
ishonch mustahkam emas va bo‘lmaydi ham »1.
Viloyat boshlig‘i xuddi shu qirg‘iz dashtlarida ruslarga qarshi 
g ‘alayonlar avj 
olayotganidek 
inqilobchilar faoliyati 
tufayli 
turkmanlarda ham qarshi harakat uchqunlari paydo boiayotganidan 
tashvishini yashirmaydi. Tajan tumanboshisi podpolkovnik N. Lo­
makin boshlig‘iga yuborgan axborotida o ‘z tumanida Gamzabek 
Sulaymonov degan ziyoliy paydo b o ig a n i va xalqni hukumatga 
qarshi qayrayotganini aytib, Gamzabekka murojaat qilayotgan har bir 
kishini bir oy muhlatga qamayotganini m a’lum qilgani ham diqqatga 
sazovordir.
Mustamlaka m a’muriyati mahalliy millatlar o ‘rtasidagi milliy- 
ozodlik va inqilobiy harakatning har bir k o ‘rinishini zudlik bilan, 
rivoj topmasidan oldin, b o ‘g ‘ib tashlashga asosiy diqqatini qaratdi. 
Siyosiy razvedka faoliyatining diqqati ham shu masalaga qaratildi.
Rus mustamlakachilari o ik a tu b jo y aholisi 1905-1907 yillardagi 
inqilobiy voqealardan xulosa chiqarib, mustamlaka tuzumiga qarshi 
kayfiyatda ish ko'ra boshlaganini payqadilar. Samarqand viloyati 
harbiy gubematori 1907 yil fevral oyida o ‘lkada jandarm nazoratini 
o ‘m atish haqidagi m a’lumotnomasida shu fikr mujassamdir. Rus 
hokimiyati « 0 ‘rta Osiyodagi inqilobiy tashkilotlaming mahalliy 
aholiga ta ’sirini yo ‘qotish uchun zarur miqdorda m ablag‘ va yaxshi 
vositalarga ega b o iish i kerak»3, deya o ‘lka viloyatlarida jinoiy- 
siyosiy qidiruv xizmatini keng miqyosda tashkil etishni taklif 
qiladi. Bu xizmat, gubem atoming fikricha, «tuzem aholini inqilobiy 
tashviqotchilardan saqlashda» muhim rol o ‘ynashi kerak. Uning 
mulohazalarini Farg‘ona viloyati harbiy gubematori ham m a’qullab,
10 ‘zR MDA, 1-jamg‘arma, 31-ro‘yxat, 433-ish, 233-varaq.
20 ‘sha joyda.
10 ‘sha joyda.
388
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bugunda siyosiy jinoyatchilar soni yerli aholi vakillari hisobiga 
ko‘payganini ham qo‘shib qo‘yadi. M a’lumotnomaga Yangi M arg‘ilon 
okrug sudida G ‘ofirjon Islomjonov, Toshmahsum M ullaxo‘jashev 
kabi o ‘zbeklar ishini ilova qiladi. «Tayyor va keng tarmoq otgan 
tashkilot va idoralarga ega bo‘lgan m a’muriyat va polisiya, - uqtiradi 
u, - keng aholi bilan har kuni muttasil to ‘qnashib turadi va uni nazorat 
qilishga ajoyib imkoniyatga ega»1. Viloyat gubernatorlari fikrini 
general-gubemator N. I. Grodekov qizg‘in qo‘llab-quw atlab, harbiy 
vazirlikka shu xususda taklifnomalar jo'natdi. Sankt-Peterburgning 
harbiy-siyosiy doiralari bu takliflami g ‘oyat jiddiy va qiziqish bilan 
o ‘rgandi. Imperiya hukumati Turkistondagi mustamlaka tuzumiga 
tahdid soluvchi jiddiy kuch oz sonli ms sosial-demokratlari, sosial- 
inqilobchilari emas, balki o ik a d a uyg‘onib kelayotgan milliy ong 
ekanligini yaxshi angladi. Shaxsan imperator Nikolay II ning amri 
bilan hukmron Senat o'lkaga senator gofmeyster graf К. K. Palen 
rahbarligida barcha sohalar mutaxassislaridan iborat katta taftish 
komissiyasini yubordi. Ichki ishlar vaziri ayni shu maqsadda milliy- 
ozodlik g'oyasi va aholi kayfiyatini o ‘rganish va zudlik bilan qarshi 
choralarko‘rish uchun Toshkentga siyosiy ig‘vogarliklar ustasi izquvar 
zobit, Alohida jandarm lar korpusi podpolkovnigi N.A.Vasilevni 
katta vakolatlar bilan jo'natdi. Podpolkovnik Vasilev siyosiy izquvar 
sifatida m a’rifatchilik g ‘oyasini ko‘tarib, yangi usuldagi maktablar, 
gazetalar ochgan jadidlam ing tub maqsadi rus mustamlaka tuzumini 
ag‘darish ekanligini yaxshi tushungan. Munavvar qorining o ‘zi ham 
bu haqda shunday degan: «Chor hukumatini y o ‘qotish jadidlam ing 
tilagida bor edi. Siyosiy vazifamiz va maqsadimiz ham shundan iborat 
boMishi yashirin emas. Nainki biz jadid maktabi ochish bilan savdo 
xizmatchilari, boshqa ta ’bir bilan aytganda, do‘konda o ‘ltirib nasiya 
yozadurg‘on xodimlar yetkazsak. Shu ishga aqlli odam shu bahoni 
berishda u yoq bu yoqni mulohaza qilsin»2.
Taniqli m a’rifatchi Abdulla Avloniy o ‘z tarjimai holida mazkur 
masalaga oydinlik kiritadi: «1904 yilda ms-yapon umshi chiqib, bu 
urush butun Rossiya ishchilarining ko‘zini ochg‘ondek bizning ham 
ko‘zimiz ochildi. 1905 yildagi Rossiyada boshlangan inqilob to ‘lqini 
bizga ham ta ’sir qildi. Bizning tashkilotimiz siyosiy maslaklarga 
tushunib, birinchi navbatda qora xalqni oqartmoq va ko‘zni ochmoq 
chorasiga kirishdi. Bu maqsadga erishmoq uchun gazit chiqannoqni 
munosib ko‘rub, uyushmaning harakati bilan o ‘zbek tilida gazetalar
10 ‘sha joyda.
2 
Sirojiddin Ahmad.
K o'rsatilgan maqola.
389
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chiqarildi. 1906 yilda «Taraqqiy», «Xurshid» gazetalari chiqub, eski 
hukumat tomonidan to ‘xtatilg‘ondan so‘ng, 1907 yilda men o
‘2 
muharrirligim bilan hamda temir yo ‘1 ishchilarining sosial-demokral 
firqasining aloqa va yordami bilan «Shuhrat» nomindagi gazitni 
Sapyomi ko‘chada chiqardim »1.
Xulosa tariqasida shuni ta ’kidlash lozimki, XX asr boshlarida 
Turkiston xalq maorifi rivojida yangi usul maktablari muhim o ‘riri 
tutgan edi. Jadidlaming yangi usul maktablari Turkiston xalq maorifi 
tizimida tub burilish yasadi. Eski maktablar va madrasalarda o ‘quv 
sifatini yaxshilash va zamon talablariga mos ish tutishga zo‘r turtki 
berdi. Bu sohada matbuotning mavqei katta bo‘ldi.