|
K itob sa n ’ati.
Mustamlaka Turkistonda bosmaxonalar tashkil
topishi va ularda gazetalar, jum allar va kitoblaming chiqishi tasviriy
san’at rivojiga ta’sir qildi, mahalliy tillarda kitob, gazeta, ilmiy
to ‘plam va taqvimlar nashr etila boshlandi. Bu nashrlarda tasviriy
san’atning ilk namunalari yuzaga kela boshladi. Bu asarlar o ‘ziga
xos, sodda va ko‘p hollarda harf va handasaviy shakllar rang-barang-
ligi, milliy naqshlami yangi davrga moslab ishlangan k o ‘rinishlari
tarzida namoyon bo Tdi. Asta-sekin nashr qilinayotgan kitoblarga
tasvir-bezaklar kiritish rivojlana bordi. Bu ishlarga mahalliy ras-
somlar ham keng jalb etildi. 1908 yili Toshkentda nashr qilingan
«Shohnoma», «Farhod va Shirin» kabi qator kitoblar suratlar bilan
bezatilib chiqarildi. Firdavsiyning «Shohnoma» dostoni rasmlarini
Rahmatulla va Rahmatullabek, mulla Abdushukur, Sa’diyning
«Guliston» hamda «G o‘r o ‘g ‘li» dostoniga Sirojiddin mahdum
Siddiqiy bezaklar ishlagan. Ularda rassomlar mahalliy miniatyura
san’ati an’analari bilan birga Yevropa realistik san’ati an ’analaridan
ham foydalanishga intilishgan. «G o'r o ‘g ‘li» dostoniga ishlangan
miniatyuralarda S. Siddiqiy o ‘z qahramonlari qiyofasini haqqoniy
talqin etishga harakat qilgan. Rassomlar ba'zi kitoblar uchun esa
xorijiy mamlakatlarda chiqqan kitob illyustrasiyalaridan nusxa
olishgan. Kitob grafikasi, uning muqovasini ishlashda milliy
an ’anaviy shakllar bilan birga sekin-asta rus va Yevropa kitob san’ati
an ’analari ham keng yoyila boshlandi. Shu o'rinda rus yozuvchisi
G.A.Pankratevning rus tilida nashr etilgan «Istoricheskie pamyat-
niki goroda Samarkanda» (1910) kitobi muqovasini eslash kifoya.
Muqovaga peshtoqning old ko‘rinishini eslatuvchi shakl ishlatilib,
uning ichida kitob nomi, muallifning ismi-sharifi kiritilgan. Natijada
rus kitob grafikasi uslubi o ‘zbek naqsh san’ati bilan boyib, mahalliy
'A. Avloniy.
Burungi o'zb ek vaqtli m atbuotining tarixi. «Turkiston», 1924 yil
24 iyun.
390
www.ziyouz.com kutubxonasi
mazmun va ko‘rinishga ega b o ‘lgan. Shuni alohida ta’kidlash
lozimki, bu davrda 0 ‘zbekiston hududida nashr qilingan kitoblar,
jumladan, ilmiy yo‘nalishdagi kitoblami chop etishda ulami tasvir-
illyustrasiyalar bilan toid irish hollari ham keng tus ola boshlagan.
Bu suratlar o ‘z xarakteri jihatidan real b o ‘lib, gravyura texnikasida
bajarilgan. Turkiston oikasining hayvonot olami, shuningdek, bu
hududdagi turli millat va elat kishilarining qiyofalari shu kitoblar-
ning illyustrasiyalarida o ‘z aksini topgan. Turli masjid va madra-
salar, Turkistonning ajoyib tabiati ko‘rinishlari ham shu davrda
nashr etilgan kitoblardan keng o ‘rin olgan. Jumladan, I.I.Geyeming
«Turkiston yo‘l ko‘rsatkichi»da (1901) tabiat ko‘rinishlari, tarixiy
obidalardan tashqari, xalq hayotidan olingan lavhalar ham o ‘rin
olgan. XIX asr oxiri - XX asr boshlaridagi hududdagi badiiy hayot
birmuncha rivoj topib, bu yerda Rossiya kitobot san’ati uslublari
o ‘zining yangi qirralarini namoyon eta boshladi.
Milliy san’at uslublari Yevropa san’ati uslublari bilan uyg‘un-
lasha boshladi. Bu davrda yaratilgan ko‘pgina san’at asarlari,
jumladan, kitobot san’atida yaratilgan asarlar, eng avvalo ms
maflkurasi va madaniyatining istilo qilingan yerlardagi san’ati edi.
Ammo, shu bilan birga, bu asarlar bevosita 0 ‘zbekiston hududida
yaratilgan va milliy ziyolilar hayotida muhim rol o ‘ynagan. Mahalliy
ziyolilar «ilg‘or madaniyat»dan ortda qolmaslikka intildilar, davr-
ning eng yangi va so‘nggi kashfiyot va jarayonlaridan boxabar
bo‘lib bordilar. Ulaming ichida san’at bilan shug‘ullanadigan
va milliy san’atga yangiliklar kiritishga harakat qila boshlagan
ijodkorlar safi kengaya bordi. Bu davrda badiiy hayotda Rossiya-
ning turli mintaqalaridan kelgan rassom va boshqa ijodkorlar
etakchilik qildilar. XX asr boshlariga qadar bu yerga 40 dan ortiq
san’atkor kelib ijod qilgan. Ulaming ko‘pchiligi keyinchalik shu
yerda o ‘troq bo‘lib, o ‘zlarining butun faoliyatini o ‘lkaga bag‘ish-
ladilar. Rossiya markazida sodir b o ‘layotgan jarayonlar tezlik
bilan Turkiston zaminiga ham kirib kelaboshladi. Kitob muqovasi
va uning ichki bezak hamda illyustrasiyalarida XX asr Yevropa
san’atida keng tarqala boshlangan «modern» uslubi o ‘z aksini
topa borgan. « 0 ‘rta Osiyo almanaxi» shunday nashrlardan bo‘lib,
unda geometrik shakl va chiziqlar, ulaming murakkab birlashma
va hosilalari yaratilgan. XIX asr oxirida hattotlik, qo‘lyozmalar
tayyorlash, aniqrog‘i bosmaxonalar yordamisiz kitob yaratish
jarayoni juda qisqarib ketdi. Bu so‘zsiz hattotlik san’atiga b o ig a n
talabni ham kamaytirib yubordi. Bosma harf va tasvir klishesi-tas-
vimi qog‘ozga tushurish uchun m oijallangan maxsus ishlanmaga
bo‘lgan talabning yuzaga kelishi esa shunga monand mutaxassis-
391
www.ziyouz.com kutubxonasi
laming paydo b o iish in i ta ’minladi. Bosma uslubda kitob tayyor-
lash va uni ko‘p nusxada chiqarish imkoniyati m a’rifiy-madaniy
ishlaming jonlanishiga, kitobxonlar safining kengayishiga olib
keldi. Grafika san’atining rivojlanishi va turlarining kengayishini
ta ’minladi. Plakatning turli ko‘rinishlari, afisha, reklama, e io n
varaqalari, amaliy grafika borasidagi asarlar bu davrdagi Turkiston
badiiy muhitida yetakchi o ‘rinni egallab, ijtimoiy hayotda faol
ishtirok etdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
