O`zbekiston respublikasi oliy va o`ta maxsus ta`lim vazirligi

Uqitish jarayonining ma`nosi, tuzilishi va vazifalari.
Har qanday jarayon- xarakatdir, moddiy dunedagi narsalar eki xodisalarning asta-sekin uzgarishidir. Oqitish jarayoni xam esh avlodda aqliy kuchlarni rivojlantirishga va axloqiy sifatlarni shaqllantirishga qaratilgan xarakatdir.. Biz uqitish jarayonini qanday tushunamiz. Oqitish jarayoni-oqituvchining va u raxbarlik qiladigan oquvchilarning-ularda aqliy qobiliyatlarni ustirish, dialektik duneqarash asoslarini tarkib toptirish va xaetiga taergarlikni amalga oshirish maqsadida-bilim, kunikma va malakalar tizimini ongli xamda puxta uzlashtirishga qaratilgan ilmiy asosdagi ishlarning majmuidir. Maktabdagi uqitish jarayoni qandaydir tasodifiy ayniqsa pedagogning xususiy fikridan kelib chiqadigan narsa emas. Oqitish jarayoni bilish nazariyasi asosida tarkib topadi va jamiyatning rivojlanish qonuniyatlaridan kelib chiqadigan talablarni aks ettiradi. Xozirgi ilg`or pedagogika inson shaxsini maqsadg`a muvofik shaqllantirishga tarbiya, uzini uzi tarbiyalash va ijtimoiy tajribadan iborat tizim sifatida qaraydi.
Oquv jarayonidagi tarbiya asosan uqitish shaqlida, uzini uzi tarbiyalash va ijtimoiy tajribaning birligi shaqlida namoen buladi. Shunga kura uquv jarayoniga ta`lim (pedagog faoliyati), uqish (oquvchining mustaqil ishi) va ma`lumotning mazmunini kichik tizimlardan iborat ijtimoiy pedagogik tizim sifatida qaraladi.
Oqitish uquv jarayonining professional tomonini tashkil qiladi. Inson shaxs sifatida shaqllanishning ikki tamonldama tabiati (tarbiya uzini uzi tarbiyalash) shuningdek ichki strukturasi yul yuriq kursatish va oquvchilar uquv bilish topshiriqlarini mustaqil xolda bajarishdan iborat xarakatdir. Buning yul yuriq kursatish jixati muallim oquvchiga uquv materiali buyicha urgatadigan narsalar va ular ustida ishlash metodlari bilan izoxlanadi. Oquvchilar ana shu asosda uzlarining ma`lumot mazmunini uzlashtirishga doyr faoliyatlarini tashkil qiladilar.
Shunday qilib, oquv jarayonining moxiyati oquvchi bilish faoliyatining mantiqi bulib, u birinchidan bilish bizdagi bilimlarning yagona manbai bulishi amalietini urganishdan boshlanishi va maxkum fikrlash asosida nazariy umumlashtirish keraqligidan, ikkinchidan bilish olingan bilimlarni, nazariy umumlashtirishlarni insondagi bilimlar hakiqaligining yagona ob`ektiv mezonlari sifatida xam xizmat qiladigan amalietga taqqoslash zarurligidan kelib chiqadi. Uquv jarayoni bilish jarayonini inson faoliyati sifatida psixologik-pedagogik jixatdan loyixalashga asoslanishi va olingan bilimlarni amalietda kullashni albatta uz ichiga olishi zarur. uquv jarayoni asosida umuman butun jarayonga ta`luqli va barcha uquv fanlariga taqaladigan ma`lum talablar xamda printsiplar mavjud buladi. Bugungi didaktika ana shulardan eng muximlari. Tarbiyalovchi ta`lim printsipi. Ilmiylik printsipi nazariya bilan amalietning bog`lanishi printsipidan iboratdir. Ta`limning metodlari va tashkiliy shaqllari asosida oquvchilarning ongli faolligi, kursatmalilik, bilimlari asosli uzlashtirish. uziga xos farqlari tushunarliligi va xisobga olinishi printsiplari etadi. Oqituvchi faoliyatining muvaffaqiyati avvalo u ta`limning mazmuni, metodlari va tashkiliy shaqllaridan umumiy didaktik printsiplarni qanchalik tug`ri amalga oshirishga bog`liq.
1.Ma`lumki, qonuniyat-bu barqaror, zaruriy, u eki bu hodisalar va jarayonlar urtasidagi mutanosiblik va muhim aloqa. Ijtimoiy ehtiejlar va sharoitlar uquv jarayonining xarakteri, uning vazifalari,mazmuni, shaqllari, usullari va vositalari qonuniy ravishda aniqlab beradi. Agar uqitish jamiyat talablarini e`tiborga olmasa, u xolda uni, albatta, qayta qurish, takomillashtirish kerak.
Demak, ta`lim berish, tarbiyalash va oquvchilarning umumiy rivojlanishlarini bir butunlikda amalga oshirish zarur.
Ifodalangan qonuniy didaktik aloqalarni va uqitish qoidalarini ilmiy asoslangan uzaro bog`lanishda qullash kunikma va malakalarni chuqur, puxta, ongli va ta`sirli uzlashtirilishini ta`minlaydi. Oqitishni aynan shunday natijaga qaratish uning onglilik, puxtalik, ta`sirchanlik qoidalarini xarakterlaydi.
Ta`limning mazmuni haet, hozirgi zamon fani bilan bog`langan bulganligi uchun ham, vazifalarda mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi jadallashtirish muammolari, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash, avtomatlashtirish, komp`yuterlash kabilar asosida intensivlash uz aksini topish kerak.
Har bir oqituvchi shuni anglab etishi muhimki, uquv jarayonini samarali qurish-bu, ishda uzini oqlagan pedagogik qonuniyatlar, qoidalar, didaktik qoidalarni hozirgi zamon sharoitidagi yangi masalalarni hal qilishda ijodiy foydalangan xolda, ulardan butunlay va uzaro aloqada foydalanish demakdir.
Oqitishning muqobil tomonlarini tanlash uchun butun qonuniyatlar birligini va didaktik qoidalarni e`tiborga olish zarur.
Oqitish qonuniyatlaridan uni samarali tashkil qilishga nisbatan muayan muhim talablar kelib chiqadiki, buni uqitish qoidalari deb ataydilar.Uqitish qoidalarini bilish uqitishning zarur usullarini yanada ishonchliroq tanlashga imkon beradi.
Ta`lim qoidalari-oqituvchining faoliyatini va oquvchilar tomonidan ilmiy bilimlarning uzlashtirilishi, tegishli kunikma va malakalar hosil qilishning asosiy qonun va yul-yuriqlarini uz ichiga oladi. Shu bilan bir vaqtda ta`lim qoidalari har ikkala faoliyatni, ya`ni oqituvchi va oquvchi tomonidan uz oldiga quyilgan vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirish imkoniyatini beradigan birqancha talablarni ham umumlashtirib beradi. Shunga kura ta`lim qoidalari uqitishning eng muhim masalalarini nazariy va amaliy jihatdan tug`ri hal qilishning asosiy negizi hisoblanadi.
Ta`lim qoidalari deb umuminsoniy tarbiyaning maqsad va vazifalarini amalga oshirishga qaratilgan uqish va uqitish jarenlarining yunalishi, oquvchilar tomonidan ilmiy bilimlaning uzlashtirilishi, bilim va malakalar xosil qilishning asosiy qonun va qoidalarining yig`indisiga aytiladi.
2. «Printsip» suzining ma`nosi hulqning, hatti-harakatning asosiy qoidasi, etakchi g`oya demakdir. Biz, hatto turmushda ham «bu odam printsipli» deymiz va bunda usha odamning uziga xos qoidalarga, uzining rintsiplariga muvofiq ish kurishini nazarda tutamiz. Agar kishining hatti-harakatlarida qat`iy qoidalar bulmasa, uni “printsipi yuq” deb hisoblaymiz.
XY-XYI asrlardagi mashhur olimlar bilishning asosiy qonuniyatlariga faqat uqitishning emas, balki ahloqiy tarbiyalashning ham etakchi asosi sifatida qaraganlar.
Forobiy “Namunali ta`lim” haqidagi risolasida oquvchilar uzlashtirilishi lozim bulgan materialni eng yaxshi yusinda baen qilish masalasiga alohida tuxtalib, bu ishning ikkita turini tavsiya etgan ularning biri bevosita sezishga yaqin narsalarni oldingi uringa quyishdan va ikkinchisi aqlga yaqin narsalarni olg`a surishdan iboratdir.
Ibn Sino asarlarida ham didaktikaning printsiplariga, xususan kursatmali uqitishga qiziqish bilan qaralgan.Ibn Sino dastlabki uquv mashg`ulotlarida buyumning tashqi xossasini urgansa, usha buyumni va tasvirini kurib chiqsa, uzi mustaqil holda bilimlarni uzlashtira oladi, deb hisoblagan.
Sharqshunos olim Kindiyning fikricha, insonda ijobiy sifatlarni tarkib toptirishning eng zarur omili aql kuchini rivojlantirishdir.Aql kuchi rivojlanmasa, inson umr buyi Arastuning kitoblarini uqisa ham, ularda ifodalangan fanlarning birortasini ham uzlashtira olmaydi.Bunday odam har qancha urinsa-da, faqat boshqalarning gaplarini takrorlab bera oladigan buladi.U hech narsaning mohiyatini tushunmaydi va uzlashtira olmaydi.Kindiy ana shu fikrlarni baen qilar ekan, uqitishning ilmiyligi va ongliligi qoidasini nazarda tutgan.
Pedagog olimlarning yuqoridagi fikr-mulohazalarini xulosa sifatida aytishimiz mumkinki, uqitish printsiplari(qoidalari) esh avlodga ta`lim-tarbiya berish maqsadlariga muvofiq uqitishning xarakterini belgilaydigan asosiy etakchi qoidalardir.
Sungi yillarda olimlar tomonidan yaratilgan pedagogik Adabiyotlarda didaktik qoidalar turlicha guruhlashtirilmoqda.Ana shularga asoslangan holda quyidagicha ta`lim qoidalarini kursatib utish mumkin.
1. Ta`limning ilmiy bulish qoidasi.
2. Тa`limning tizimi va izchil bulish qoidasi.
3. Ta`limning tarbiyalovchilik xarakteri.
4. Ta`limda nazariyaning amaliet bilan bog`lik bulishi qoidasi.
5. Тa`limda onglilik, faollik va mustaqillik qoidasi.
6. Ta`limda kursatmalilik qoidasi.
7. Тa`lim jarayonida har qaysi oquvchiga xos xususiyatlarni hisobga olish qoidasi.
8. Тa`limda ilmiy bilim va kunikma, malakalarni puxta, mustahkam uzlashtirish qoidasi.
9. Тa`limning oquvchiga mos bulish qoidasi.
10. Ta`lim va tarbiyaning birligi qoidasi.