O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti

Yusuf Xos  Hojibning " Qutadg`u  bilik" dostoni 
 
                                         R Ye J A : 
     1. " Qutadg`u  bilik" dostonining  qo`lyozma nushalari. 
     2. "  Qutadg`u    bilik" ning syujet va kompozitsiya tuzilishi. Obrazlarning majoziy harakteri. 
     3. " Qutadg`u  bilik" dostonida didaktika. 
     4. Dostonda  ijtimoiy-siyosiy  va  axloqiy-ta'limiy 
         masalalarning qo`yilishi. 
     5. O`zbek    adabiyoti  rivojida  Yusuf   Xos   Hojib 
         dostonining tutgan o`rni. 
    "Qutadg`u  bilik"    Qutga,    ya'ni  baxt-saodatga  eltuvchi  bilim  demakdir,  uni  bobokalon 
shoirimiz Yusuf Xos Hojib bundan 929 yil oldin 1069 yilda yozgan. Mazkur kitob shoirning o`zi 
aytganiday: 
                  Boshdan oxirigacha donolar so`zi, 
                  Go`yoki  tizilgan marjondek o`zi. 
 O`n sakkiz oy  -  yarim  yilda   yozib  tugallangan  ushbu  asarni  yaratish uchun shoir juda uzoq 
vaqt tayyorlangan ko`rinadi: 

---

 
256 
                  Ko`z urdu o`lkasi aslida eli, 
                  Tub-asli nasabdan so`z ochdi tili. 
                  Tug`ilgan elidan chiqib borgani, 
                  Kitobni jam etib tugal qilgani. 
                  Borini bitibdir ne esa qalam, 
    Bu  yerda    shoirning    vatani    (Ko`z    urdu,    ya'ni  Bolasog`un)  va  asarning  tugallangan  o`rni 
(Qoshqardan)  tashqari  asarni  yozish  uchun  tug`ilgan  elidan  chiqib  borgani  haqidagi  qayd  ham 
mavjud. Bundan shoirning ko`plab o`lkalarga safar qilgani,  turli madaniy-adabiy yodgorliklarni   
o`rganganini  taxmin  etish  mumkin.  Fikrimizni quyidagi misralar ham tasdiqlab turadi: 
                  Chiniylar "Adab-ul-muluk" deb atar, 
                  Mochinlar "Anis-ul-mamolik" deyar. 
                  Bu mashriq elining donishmandlari, 
                  "Zinat-ul-umaro" deyishar bari. 
                  Eronlik "Shohnoma" dedi belgilik, 
                  Turonlik nom qo`ydi: "Qutadg`u bilik". 
    Bular  shoirning  Chin  (Xitoy),  Mochin  (Sharqiy  Turkiston),  Eron  va  Turon  (Turkiston  va 
umuman turkiy xalqlar  yashaydigan  o`lkalar)  da bo`lgani  hamda  u  yerlarda  mavjud bo`lgan 
adabiy  an'analardan  yaxshi  xabardorligini  ko`rsatadi.  "Qutadg`u  bilik"  ning  uch  qo`lyozma 
nusxasi  ma'lum.    Bu  nusxalar  "Vena"  (yoki  "Xirot"),  "Qohira"  va  "Namangan"    nusxalari    deb  
yuritiladi.  "Qutadg`u  bilik"  ning birinchi  nusxasi  XIX asrning 20 yillarida Istanbulda topildi. 
Bu nusxa XV  asrda  Hirotda  uyg`ur  yozuvchi  bilan  ko`chirilgan. Qo`lyozmani topgan olim 
Xammer Turgeshtal uni Venadagi  Qirollik kutubxonasiga topshiradi.  Shuning uchun  bu  nusxa  
"Hirot"  yoki "Vena" nusxasi deb yuritiladi. 
    "Qutadg`u bilik" ning ikkinchi qo`lyozma  nusxasi  1897  yilda Qohirada  topildi.  Bu  nusxa 
(XV asr) arab yozuvida ko`chirilgan bo`lib, u Hirot nusxasidan bir muncha farq qiladi. Matndagi 
jug`iy farqlardan tashqari, "Qohira" nusxasida Xirot nusxasidagi ayrim o`rinlar yo`q. 
    "Qutadg`u  bilik"    ning  uchinchi  nusxasi  1914  yilda  Namanganda  topildi.    Bu    nusxa    ham  
Qohira  nusxasi  kabi  arab  yozuvida ko`chirilgan.   «Qutadg`u   bilik»ning   Namangan  nusxasi  
boshqa  nusxalarga      qaraganda      bir        muncha        mukammalroq        bo`lib,  Ye.E.Bertelsning  
taxminicha,  u XIII asrning oxiri yoki XIV asr boshlarida ko`chirilgan bo`lishi kerak.  Bu nodir 
nusxa  O`zbekiston  Respublikasi  Sharqshunoslik  instituti  qo`lyozmalar fondida saqlanmokda.  
"Qutadg`u      bilik"      ning      nasriy      muqaddimasida  ta'kidlanishicha,    dostonda    to`rt    asosiy  
masala    qo`yilgan    va  bu  masalalar  majoziy  obrazlar  qiyofasida    mujassamlashtirilgan.    Bu 
kitobning  negizida  to`rt  narsa yotadi,  biri adolat,  ikkinchi davlat,  uchinchi aql,  to`rtinchisi 
qanoat.  Har biriga turkcha ot bergandir.  Adolatga Kuntug`di elik ot berdi, uni podshoh o`rniga 
qo`ydi,   davlatga Oyto`ldi  ot  berib,  vazir o`rniga qo`ydi.   Aqlga O`gdulmish   (oqil,   dono)  ot  
berib,    vazirning    o`g`li    sifatida  beradi.    Qanoatga  O`zg`urmish  (hushyor,    dadil)  ot  berib, 
vazirning  qarindoshi  deb  atadi.    Bularning  o`rtasida  savol-javob,  munozara  kechib,  so`zlar 
so`zlagandir. 
     Dostonning  syujet  va  kompozitsiyasi  shunga    muvofiq    tuzilgan.            "Qutadg`u  bilik"  73 
bobga  bo`lingan.  O`n  bir  bobi  dostonning  muqaddimasi  bo`lib,      muqaddima  xudoga, 
payg`ambarga, to`rt hali-faga bagishlangan boblardan tashqari yoz tavsifi va  Bug`roxon madhi,  
yetti    sayyora    va    o`n    ikki    burj,    til  odobi  va    bilimning  foydasi    kabi    masalalarga  
bag`ishlangan.  Dostonning asosiy  qismi   o`n  ikki    -  bobdan,  Kuntug`di degan hukmdorning 
ta'rifi bilan boshlanadi. 
    Asarda tilga  olingan masalalarning ko`lami keng.  Ularning ayrimlarini eslab o`tish joyizdir. 
               Yetti sayyora va o`n ikki burj. 
               Inson farzandlari qadri bilim va tafakkurida. 
               Tilning fazilat va manfaatlari, 
               Kitob egasining uzri. 
               Bilim va aql - idrokning farqi to`g`risida. 
               Bahor madhi. 

---

 
257 
               Kuntug`di elig haqida. 
               Oyto`ldining baxt haqidagi hikoyasi. 
               Kuntug`dining Adolat haqida aytganlari 
               O`gdulmish elikka deganlari. 
     (Lashkarboshi,  oshpaz,  xazinachi,        eshik      og`asi,      elchi,  dastur-xonchi...  qanday  bo`lishi 
kerakligini so`zlaydi). 
    O`gdulmish,  O`zg`urmishga          olimlar        (shoirlar,        tabiblar,  ta'birchilar,    xunarmandlar,  
dehqonlar,   chorvadorlar,   turli tabaqadagi kishilar) bilan muomalada bo`lish sirlarini o`rgatadi. 
     O`g`il  va    qizlar    tug`ilsa    qanday    tarbiyalash      lozimligini  aytadi.    Mehmonga    borganda  
o`zini    qanday    tutish    lozimligini  so`zlaydi.  Ko`rinib  turibdiki,  "Qutadg`u  bilik"  dagi  tilga 
olingan  mavzularning    qamrovi    juda    keng.    Ammo    unga  bitta  bosh  nuqta      borki,  u  butun 
asardan qizil ip bo`lib o`tadi. Bu komil inson  masalasidir. 
    Shoir  komil  inson  haqida  gapirar  ekan,    komillikning    qator  belgilarini    ko`rsatib    o`tadi.  
Ularning  eng  asosiysi alohida shaxsning manfaatlari,  shaxsiy istaklari doirasini  yorib  chiqib, 
boshqalar  g`ami  bilan  ham yashash, ko`pchilik manfaati uchun fidoiy bo`la bilishdir. 
    Asarda  oddiy    xalq,    mehnatkash  inson  alohida  ehtirom  bilan  tasvirlangan.    Ayniqsa  
dehqonlar,  chorvadorlar,  hunarmandlar haqidagi boblar mehr bilan tasvirlangandir. 
    Dostonda bilim haqida  alohida  bob   ham   mavjud.   Bu  bob "Bilig,  o`qush, adrimin, asgin 
ayur" deb nomlangan. 
    Bilimning asosiy hususiyati kishi uchun faqat  nafdan  iborat ekanligida. Unga qadr-qimmat, 
hurmat va ehtirom keltirishida deb biladi,  shoir.  Asarda  shoir  fikri  go`zal  timsollar,  hayotiy 
o`xshatishlar    va  lo`nda  istiholalar,    tasirchan  tamsil  hamda  mo`jaz  ramzlar  bilan  ziynatlangan.  
Uning  o`zi:    "  Men  turkcha  so`zlarni  yovvoyi  tog`  kiyigi  kabi  bildim.    Shunga  qaramay  ularni 
avaylab asrab qo`lga o`rgatdim" deb   yozadi.  Ana  shu  "Qo`lga  o`rgatilgan so`zlar    orasida    
ko`plab   xalq   maqollari   ham   mavjud". 
"Qutadg`u-bilik" ning   ko`pchilik   boblari   XI   asr  Qoraxoniylar davridagi   ijtimoiy    -  siyosiy 
masalalarga  bag`ishlangan.    Doston  muallifi  bu  boblarda  davlat  va  hokimiyat,    hukmdor  uning  
saroy  ahillari,  ularning  burch  va  vazifalari,  turli  ijtimoiy  tabaqalar,  ularning    jamiyat    hayotida   
tutgan   o`rni   va   roli,   saroy ahillarining mehnatkash tabaqalarga munosabati kabi masalalarda 
fikr yuritadi. 
    Yusuf  Xos    Hojibning  har  xil  ijtimoiy  tabaqalar  haqida  bayon  qilgan  fikrlari  hokimiyatni 
mustahkamlash,  uning  mustaqilligini  himoya          qilish,          diplomatik        munosabatlarni    
yaxshilashga qaratilgandir.  U  ilm  -  ma'rifatni  saodatning  kaliti   deb qaraydi.  Uning  fikricha,  
hukmdor    mamlakatni    o`z    qilichi    va  siyosati  bilan  boshqarsa,    olimlar  el-yurtni  aql  va  
donishmandlik  bilan    boshqaradi    va    ularga    yo`l  ko`rsatadi.    Shunga  ko`ra  shoir  kishilarni 
podaga, olimlarni yo`l boshlovchiga o`xshatadi.  
    Yusuf Xos  Hojib  qadimgi  Gretsiya  va  O`rta Osiyoning mashhur olimlari kabi,  olamni to`rt 
unsur  (element)  dan  o`t,    suv,  havo  va    tuproq    yoki    issiq,    sovuq,    xo`l    va  quruqdan  iborat 
degan falsafa qarashini ilgari suradi. 
       "Qutadg`u  bilik"  xalq        ijodi      zaminida      turli      xalqlar  adabiyotining  taraqqiy  eta 
boshlaganligini ko`rsatadi. 
 
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 
«Qutadg`i-bilig» dostonining qanday qo`lyozma nusxalari bor? 
Dostonning syujeti va kompozitsiyasini aytib bering. 
Dostondagi timsollar qanday ma'noni bildiradi? 
Dostondagi tarbiyaviy va ta'limiy masalalar nimalarga qaratilgan? 
Tayanch  iboralar. 
       1."Qutadg`u bilik" dostoni. 
       2.Majoziy timsollar. 
       3.Kuntug`di. 
       4.Oyto`ldi. 

---

 
258 
       5.O`gdulmish. 
       6.O`zg`urmish. 
 
 
 
4-MAVZU: Ahmad Yugnakiy hayoti va ijodi. “Hibatu-l-haqoyiq” asari 
 
R Ye J A : 
      1. Ahmad    Yugnakiy  -  o`zbek    didaktik   adabiyoti  namoyandasi. 
      2. Shoirning hayoti va ijodini o`rganish tarixi. 
3." Hibatul - haqoyik"  dostoni,dostondagi muhim qarashlar. 
      4. Dostonning tuzilishi va  badiiy  qimmati. 
      5. Asarning  til  hususiyatlari,  shoir  ijodining  turkiy  xalqlar adabiyoti rivojidagi o`rni. 
 
    Ahmad        Yugnakiy            iste'dodli      shoir      va    donishmand  murabbiydir.    Undan    saqlanib  
qolgan    yagona   adabiy   meros "Hibat-ul-haqoyiq"  badiiy so`z san'ati va adabiy tilning juda 
qimmatli hamda nodir  yodgorligidir. 
    Ahmad  Yugnakiyning    hayoti    va    faoliyati    haqida  nihoyatda  oz  ma'lumot  saqlanib  qolgan. 
Uning hayot yillari, ijtimoiy turmushi va   boshqalar   ma'lum  emas.  "Hibat-ul-haqoyiq"  ning  
ayrim  misralari  va    uning    nushalariga    boshqalar    tomonidan    yozilgan  shoirning    hayoti  va 
faoliyati haqidagi so`zlar,  bir oz bo`lsa ham tasavvur hosil qilishga imkon beradi. 
    "Hibat-ul-haqoyiq"  ning    matnida    kitobning    yozilgan  yili,  joyi,    hatto  nomi  ham 
ko`rsatilmaydi.  Faqat bir baytda shoir  o`z nomini tilga oladi: 
               Adib Ahmad ayttim adab-pand so`zim, 
               So`zim shunda qolur borur bu o`zum. 
     "Adib  Ahmad"  so`zlari    adiblik-shoirlik    Ahmad    Yugnakiyning  asosiy      mashg`uloti,   
kasbkori   bo`lganidan   dalolat  beradi. 
Dostonning  bir  nusxasidagi  Arslonxo`ja  Tarxon  (XV    asr    temuriy  amaldorlaridan)  qaydlarida 
quyidagi ma'lumot bor. 
    Bu  qaydlarda    shoirning    nomi    Adib    Ahmad,    otasining    oti  Mahmud    vatani    Yugnak  ,  
kitobning  nomi  "Hibat-ul-haqoyiq" («Haqiqatlar armug`oni») ekani ma'lum bo`ladi. 
    Ahmad Yugnakiy    haqidagi    ma'lumotlar    bizga ("Hibat-ul-haqoiq") dostoni muallifning 
yashagan davrini  tahmin qilishga imkon beradi. 
    Birinchi  jahon    urushi    boshlarida    turk    olimi    Najib      Osim  Istambuldagi  Ayo-Sufiya 
masjidining  kutubxonasida  mo`g`ul  tilidagi  rasoil  (risolalar)  to`plamiga  kiritilgan  bir  
qo`lyozmani    topdi.  Qulyozma  turkiy  tildabo`lib,  u  mo`g`ilcha  xatlar  to`plamiga    yangilik 
kiritgan  ekan.  Topilgan  qo`lyozma  ham  ilm  ahliga  ma'lum  bo`lmagan  Ahmad    Yugnakiyning  
"Hibat-ul-haqoyiq"  dostoni  bo`lib  chiqdi. 
Qo`lyozma  hijriy  884  yilning  7  zulqa'da  oyida  (1480    yilning    30  yanvarida)    Istambulda  
Abdurazzoq    baxshi    tomonidan  ko`chirilgan  bo`lib,    kitob  XV  asrda  uyg`ur    yozuvi    bilan  
ko`chirilgan    matnga  misralardan    keyin    arabcha  transkriptsiyada  va  fors-tojik  tilida  ayrim 
izohlar ham beriladi.  Keyinchalik dostonning yana  
bir  necha nusxasi, jumladan 1444-45 yillarda ko`chirilgan nusxasi topildi. 
    Najib  Osim  "Hibat-ul-haqoyiq"  ning  1480  yil  nusxasi    asosida  usmonli  turk  tiliga  qilingan 
tarjimasi  bilan  birga  nashr  etadi.    Unga  so`z  boshi  yozdi,    ayrim    sharhlar    berdi,  kichik 
grammatik  ocherk  va  lug`at  tuzdi.    Turk  olimi  Rashid  Rahmat  Arat  1915  yilda  "Hibat-ul-
haqoyiq" ning  yangi  qiyosiy  nashrini ommalashtirdi. 
    Sharqshunos  olimlaridan  Ye.E.Bertels,    S.Ye.Malov  va  boshqalar  "Hibat-ul-haqoyiq"    ni  
o`rganish  va uni  yoritishda unumli xizmat qildi.  (Chunonchi, Ye.E.Bertels dostonni atroflicha 
tahlil etib, 1945  yilda  ToshDU  ilmiy to`plamida katta bir maqola bostirgan edi. 
    "Hibat-ul-haqoyiq" ning  1480  yilgi  nusxasida dostonning yozilgan yili haqida biror ishorat 
yo`q.    Ahmad  Yugnakiy    dostonni  Dod  sipahsolar  degan  shaxsga  bag`ishlaydi.Biroq,  bu 

---

 
259 
shaxsning kimligi va  qachon  o`tgani  ham  qat'iy  aniqlangan emas. Shularga ko`ra dostonning 
yozilgan  davrini  faqat  uning  tili  va  uslubiga    qarab    tahmin    qilish    mumkin.    "Hibat-ul-
haqoyiq"da arxaik  elementlar  "Qutadg`u  bilik"  dagiga  nisbatan bir muncha kamroq,  arabcha, 
fors-tojikcha so`zlar esa ko`proq ishlatiladi. Bu "Hibat-ul-haqoyiq"  "Qutadg`u  bilik"  dan  bir 
muncha  keyin,  XII  asrning  oxirlari  yoki  XIII    asrning    boshlarida    yaratilgan,    deb  taxmin 
qilishga imkon beradi. 
    Dostonning  tuzilishi:    "Hibat-ul-haqoyiq"    ning      1480  yilda    ko`chirilgan    nusxasidagi 
noma'lum  shaxs  tomonidan  yozilgan  qaydda  dostonning  14  bobdan  iborat  ekani  aytilgan    edi.  
Biroq "Hibat-ul-haqoyiq"  o`sha  1480  yilda  ko`chirilgan  nusxasi  235 baytdan  iborat  bo`lib,  
u    11    bobdan    tashkil    topgan.    Kotib  Abdurazzoq      Baxshi      dostonni      uning      biror   
qisqartirilgan  variantidan  ko`chirgan  yoki  uning  3  bobi  boshqa    boblarga    kirib  ketgan  bo`lishi 
mumkin.    Dostonning  birinchi  bobi    (1-10    baytlar)    xudoga,    ikkinchi  bobi    (11-19    baytlar) 
payg`ambar va to`rt halifaga bag`ishlangan. 
Uchinchi    bob    (20-33    baytlar)    Dod-Sipahsolarga      bag`ishlanadi.  Aftidan,  Dod-Sipahsolar 
zamonasining  yirik  amaldorlaridan  biri  bo`lgan,    chunki  doston  muallifi  uni  bir  necha  o`rinda 
"Shohim"  deb  ataydi.      Shoir      bu      bobda      Dod-Sipahsolarning    fuqaroparvar,  sahovatli  va 
adolatli  kishi  deb  madh  qiladi.    Uni  dengiz,  o`zini  esa    bu    dengizga  faqat  tomchilar  hadya 
etuvchi  bulutga  o`xshatadi.  To`rtinchi  bob  (34-35  baytlar)  kitobning  yozilishi    sababi    haqida 
bo`lib,    shoir  uni  Dod-Sipohsolarga  bir  yodgorlik  sifatida  taqdim  qilgani  va  bu  bilan  o`z 
hayrixohligini  ifodalamoqchi  bo`lganini ta'kidlaydi (173 betda). 
    Dostonning  3-4  boblari  Ahmad  Yugnakiyning  Dod-Sipahsolardan  in'om      va      ehson   
kutganini  ravshan  ko`rsatadi.  Dostonning dastlabki to`rt bobi uning muqaddima qismi bo`lib,  
asosiy    qism  beshinchi    bobdan    boshlanadi.    Boblar    maxsus    sarlavhalar  bilan  berilib,    5-8 
boblar nav nomi bilan atalgan va maxsus  sira raqamlari bilan berilgan. 
    Beshinchi  bob  (40-62  baytlar)  bilim  maqtovi  va    johillikning  zararligi,    oltinchi    bob  (63-86 
baytlar) til  odobiga,   yettinchi  bob  sahiylik   va   bahillikka,  to`qqizinchi  va  o`ninchi   boblar 
(176-226 baytlar) turli xil masalalarga bag`ishlangan bo`lib,  o`n birinchi bob (227-235  baytlar)  
kitobning  xotimasidir.  Avtor xotimada kitobxonga murojaat qiladi. 
Ilm va ma'rifat masalalari 
    Ahmad Yugnakiy  O`rta  Osiyo  ilm- fanning yirik o`choqlaridan biri bo`lib,  olamshumul fan 
arbobolarini  yetishtirgan  bir    davrda  yashadi.  U    tasavvuf  adabiyotining  namoyandalari  singari 
insonning ilmiy faoliyati va  qobiliyatini  ulug`laydi,  mutafakkirlar  kabi din-shariat  ilmparvar 
ekanligini ardoqlaydi. 
Balki u Yusuf Xos Hojib kabi ilm-fanni  yoqlaydi.  Doston  Ahmad Yugnakiyning  XII  asrning 
donishmand  ma'rifatparvari  va  ilmning  jarchisi    sifatida    gavdalantiradi.    Shoir    olim    bilan  
johilni  bir-biriga    qarama-qarshi    qo`yadi.    Olim    ilm    bilan  baxt-saodat  yo`lini  topsa,  johil 
nodonligi tufayli ko`rgu-liklarga  giriftor bo`ladi. 
    Ahmad  Yugnakiyning    bu    mulohazalari    shubhasiz      progressiv  ahamiyatga    ega.    Biroq    u  
baxtni  ilm  va  baxtsizlikni  johillik  bilan    bog`lab,    feodal-klerikal    muhitning    ijtimoiy-siyosiy 
qarama-qarshiliklarini   anglash,   farq   qilib   tashlash  darajasiga ko`tarila  olmaydi.   Reaktsion  
johil    guruhlarni    ilm-fanga    va  ilm-fan  ahliga  qarshi  vahshiyona  kurashini    tanqid  qilmadi. 
Nodonlik  feodal-klerikal  jamiyat  ko`pchilikni    ilm-ma'rifat    boyliklaridan  mahrum  qilganini 
tushunmadi. 
    Ahloq    -  odob  masalalari  :    "Hibat-ul-haqoyiq"    didaktik  doston        bo`lib,      ahloq-odob   
masalalari      undagi      ko`pchilik  boblarning  tematik  asosini    tashkil    etadi.    Shoir    til    odobi, 
saxiylik,    bahillik,    kamtorlik,    ezgulik    va    boshqalar  haqida  xuddi  Yusuf  Xos  Hojib    kabi  
zamonasining  peshqadam  murabbiysi sifatida fikr yuritib, kishilarga o`git beradi. 
    Shunday  qilib,    Ahmad      Yugnakiy      zamonasining      progressiv  donishmandi    va  
murabbiysidir.  Bu  jihatdan  Yusuf Xos Hojibga qaraganda ancha ilgarilab ketgan edi.  Biroq u 
Yusuf    Xos    Hojib  kabi,    ahloqning  ijtimoiy-sinfiy  mohiyatini,  yaramas  hislatlarini  tug`dirgan 
manbalarini,  tuzatish  choralarini  din  va  shariatdan izladi. 

---

 
260 
    Din  va  shariat  haqida:    Ahmad  Yugnakiy  Islom  dinini  e'tirof  qiladi  va  uni  ideallashtiradi. 
Dostonning  dastlabki  misralarini  xudoga,    Muhammad  payg`ambar    va    to`rt    halifaga    atab,  
qur'on  oyatlarini  keltiradi.    Shoirning  diniy  xurofiy  tushunchalari  doston  muqaddimasi  bilan 
chegaralanib  qolmaydi,   balki  u  boblardagi  ayrim  masalalarning  mohiyatiga  singib   borib,  
shoirning fikr mulohazalaridagi ziddiyatlarni chuqurlashtiradi. Yo`qsil va qashshoq kishilarning   
turmushiga      achinib,      himmatsiz    davlatmandlarni  qoralab,    ularni  muruvvatli  va  marhamatli 
bo`lishga undaydi.   Shoir boylik va qashshoqlikni  xudoning "amr-irodasi",  "taqdiri  azal" bilan 
bog`laydi. 
    "Hibat-ul-  haqoyiq"        dagi        taraqqiyparvar      progressiv  qarashlar  bilan    reaktsion  
tushunchalar  o`rtasidagi  kurash  faqat Ahmad  Yugnakiyning  dunyoqarashidagi  ziddiyatlar va 
uning  ichki  dramasi  bo`lmay,  balki  birinchi  navbatda    doston    yaratilgan    davr  qarama-
qarshiliklarining in'tisosidir.  Doston Ahmad Yugnakiyning mana shu qarama-qarshiliklar  bilan  
yashaganini,  uning  reaktsion qarash   va  tushunchalarini  butunlay  uloqtirib  tashlashga  ojiz 
bo`lganini,  lekin   shunga  qaramay,   ilm-ma'rifat   va    yaxshi hulq-odobning jarchisi ekanini 
ko`rsatadi. 
     Dostonning badiiy hususiyatlari.    "Hibat-ul-haqoyiq" muallifi  biror  voqeani,  sarguzashtni  
hikoya  qilish  vazifasini  emas,    balki  ilm-ma'rifat,    ahloq  -  odob    va    boshqa    masalalar  haqida  
mulohaza  yuritib,  kishilarga  o`git berish vazifasini o`z oldiga qo`yadi.  Doston didaktik  doston  
bo`lib,    bu  uning    badiiy  xususiyatlari    va    uslubini    belgilaydi.    Balki    dostonda  voqea,  syujet 
bo`lmasa ham,  uning boblari  mazmuni  va  mohiyati  bilan o`zaro  uzviy  bog`lanib,  bir butun 
kompozitsion ko`rilishni   vujudga keltiradi. Avtor dostonning boblarida turli xil ob'ekt, hislat va   
tushunchalarni   muqoyasa   qilish   va   ularni   bir-biriga qarama-qarshi qo`yish asosida  ulardan  
har    birining    o`ziga    xos  ijobiy    yoki  salbiy  tomonini  ochadi.    Yaxshilarni  e'tirof  va  targ`ib 
qiladi,  yomonlarni qoralaydi va rad  etadi.  Dostonning  lirik qahramoni    -   Ahmad   Yugnakiy   
qiyofasida,      bir      tomondan  ma'rifatparvar    va    xalqchil    kishini,    ikkinchi      tomondan      esa 
"taqdirga"    ko`nikuvchi  kishini  va  ular  o`rtasida  ziddiyatlar  davom  etganini  ko`ramiz.    Ahmad 
Yugnakiy badiiy til  vositalari,  xalq maqollari  va ta'birlarini qo`llash orqali asarning badiiyligini 
hiyla oshirishga muvaffaq bo`lgan. 
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 
Ahmad Yugnakiyning didaktik adabiyot namoyandasi ekanini so`zlang. 
Ahmad Yugnakiyning «Hibbatul-haqoyiq» dostonida qanday masalalar qo`yilgan? 
«Hibbatul-haqqoyiq»  dostonidagi  haqiqat,  ma'rifat,  shariat  va  tariqat  masalalari  qanday 
yoritilgan? 
Shoir ijodining tasavvufga munosabati qanday? 
Tayanch iboralar. 
       1.Ahmad Yugnakiy ijodi. 
       2.Ahmad Yugnakiyning didaktikasi. 
       3."Hibat-ul-Haqoyiq". 
       4."Hibat-ul-Haqoyiq"ning boblari. 
       5."Hibat-ul-Haqoyiq"ning mazmuni. 
       6."Hibat-ul-Haqoyiq"ning g`oyasi. 
       7."Hibat-ul-Haqoyiq"ning nusxalari. 
 
           F O Y D A L A N I L G A N   A D A B I Yo T L A R : 
 
    1.  Qadimiy  hikmatlar.  Toshkent,  1987 y. 414-428 betlar. 
    2. Mallaev  N.M.  O`zbek adabiyoti tarixi.  I kitob, Toshkent, 
       1976 y. 130-160 betlar. 
    3. O`zbek adabiyoti tarixi.  I tom, Toshkent,  1978 y. 131-140 
       betlar. 
    4. Mahmudov K.  Ahmad Yugnakiyning "Hibat-ul-haqoyiq" asari haqida. Toshkent, 1972 y. 
 

---

 
261