Muloqot jarayonida biron-bir voqea-hodisani bayon etish usuli gaplarning ana shu
tartibda tuzilishini taqozo qiladi.
55
sifatida taklif qilishgan (O‘.Hoshimov). Umuman, meni Algoritm zavodiga taklif
etishgan (O‘.Hoshimov) kabi. Ish-harakatning bajaruvchisiga nisbatan
birgalik
tushunchasi qo‘llanildimi, demak ularning ikki kishidan ortiqligi nazarda tutiladi.
Lekin keltirilgan gaplarda nafaqat bajaruvchi shaxs, balki ularning soni ham
noaniq. Mana bu ikki misolni qiyoslashak masala oydinlashadi: O‘ldirib
ketishganini mendan yaxshi bilasiz (O‘.Hoshimov) -
Poezdda ikki sutkadan ortiq
yurishgan bo‘lsa, ilondek zahar yangasi Grisha bilan bir og‘iz gaplashmadi
(O‘.Hoshimov). Ikkinchi misolda birgalik nisbati aniq anglashilib turibdi. Ammo
birinchisi haqida bu gapni aytib bo‘lmaydi. Uni bemalol Uni o‘ldirib ketganini
mendan yaxshi bilasiz deyish ham mumkin.
Demak, bu erda fe`lning qaysi nisbat shaklida bo‘lgani emas, ifoda usuli
muhim. Keltirilgan misollar tahlili shundan dalolat beradiki, gaplardagi fe`lning
nisbat shakli ish-harkatni bajaruvchilar sonining ikki yoki undan ortiqligiga ishora
qilishdan ko‘ra, bu bajaruvchi noaniqlik ottenkasi ustunlik qiladi. Gaplarda
grammatika eganing qo‘llanilmasligi ham bevosita ana shu noaniqlik bilan bog‘liq.
Mabodo qo‘llaniladigan bo‘lsa, ish-harakatni ajaruvchining, hech bo‘lmaganda,
suhbatdoshlarga ma`lum ekanligi anglashiladi. Vaholanki, nutqiy vaziyat buni
taqozo etmaydi.
Ba`zan ega so‘zlovchi uchun harakatning kim tomonidan bajarilganini aytish
ahamiyatsiz bo‘ladi. Ana shu ottenkani ham birgalikni ifodalovchi -ish
qo‘shimchasi bajaradi: Okopni tashlab qochgan ikkitasini tutib kelishgan ekan
(O‘.Hoshimov). Uni anavi erda cho‘ktirib yubormoqchi bo‘lishgan edi
(O‘.Hoshimov).
• uzoq o‘tgan shakli bilan: ko‘plik: Etti o‘lchab bir kes deganlar
(A.Qahhor). Tishi chiqqan bolaga chaynab bergan osh bo‘lmas deganlar!
(A.Qahhor). Toma-toma ko‘l bo‘lur deganlar (A.Qahhor). Gaplarning maqol
xarakterda bo‘lganligi uning shaxsi noaniq shaklda ifodalanishi taqozo etgan. ega
qo‘llanilgan taqdirda gap ana shu mazmunni yo‘qotadi, oddiy axborot vositasiga
aylanadi. Bu o‘rindagi bir tarkibli va ikki tarkibli gaplar o‘rtasidagi stilistik farqlar
ana shundan iborat. SHu nutqai nazardan mana bu Tug‘ishni senga-yu, karavot
56
olishni menga chiqargan! – dedi. (A.Qahhor) gapida egani grammatik jihatdan
ifodalash butunlay mantiqsizlikka olib kelishi mumkin edi.
• o‘tgan zamon hikoya fe`li shakli bilan: YArim soatdan keyin do‘xtirning
“javobini” berishibdi. Boyni otib tashlashibdi. eshonni yigirma besh yilga
Do'stlaringiz bilan baham: