O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti

Buralish bilan egilishning birgalikdagi ta’siri. 
Bunday hollarda brus ko’ndalang kesimida eguvchi va burovchi moment hosil 
bo’ladi, ya’ni 
y
M
va 
z
M
, ko’ndalang kuchlar 
y
Q
va 
z
Q
hisobga olinmaydi.
Havfli kesimni aniqlash uchun ichki zo’riqish kuchlari epyuralarini qurish 
kerak bo’ladi. Ba’zi hollarda havfli kesimni birdan aniqlash qiyin bo’ladi. Shuning 
uchun bir nechta kesimlarni mustahkamlikka tekshiriladi. 
Mustahkamlikka 
hisoblash 
asosan 
ekvivalent 
kuchlanish 
bo’yicha bajariladi. Ekvivlent 
kuchlanishlar 
mustahkamlik 
nazariyalaridan foydalangan holda 
quyidagi formulalar yordamida 
aniqlanadi(85-shakl): 
 
 
 

























2
2
2
2
2
2
4
2
1
2
1
3
4
k
k
V
экв
IV
экв
III
экв
bu erda 
 
 
c
r
r



; 
yoki 
 





2
2
2
z
y
x
III
экв
M
M
M
M
, 
 





2
2
2
75
,
0
z
y
x
IV
ýęâ
M
M
M
M
yoki
 



W
M
M
б
э
2
2
7
,
0
. 
Mustahkamlik sharti 
85- shakl. 

---

94 
 
 







W
M
M
W
M
кел
V
экв
экв
экв
,
. 
bu erda 
кел
M
-mustahkamlik nazariyasidagi keltirilgan moment. 
NAZORAT SAVOLLARI 
1.
Murakkab qarshilikda qanday kuchlar ta’siridan hosil bo’ladi? 
2.
To’g’ri to’rtburchak shakldagi kesimning inerstiya momenti qanday topiladi? 
3.
Cho’zilish bilan egilishning birgalikdagi ta’siridan qanday deformastiya hosil 
bo’ladi? 
4.
Doira shakldagi kesimning inerstiya momenti qanday topiladi?
5.
Buralish bilan egilishning birgalikdagi ta’siridan qanday qarshilik hosil bo’ladi 
va bu kuchlanishlarning nomi qanday ataladi? 
TAYaNCh SO’Z VA IBORALAR 
Murakkab qarshilik, murakkab deformastiya, burovchi moment, eguvchi 
moment, inerstiya momenti, siljish, cho’zilish, siqilish, sterjen, balka. 
ma’ruza-15 
Ustuvorlik. Kritik kuch. Eyler formulasi. 
Qattiq jismlarning muvozanati ikki xil bo’ladi: 
1.Ustuvor muvozanat holat; 
2.Noustuvor muvozanat holat. 
Misol, po’lat shar harakatlanayotgan tekisligini shakliga qarab ustuvor(86, a)-shakl), 
noustuvor(86, b)-shakl) va befarq(86, v)-shakl) muvozanat holatda bo’ladi, ya’ni: 
Muvozanatning ustuvorligini ta’min etish uchun ingichka sterjen muvozanatini 
buzilish sabablarini o’rganish lozim. 
Bir uchi qistirib mahkamlangan ingichka sterjen o’q bo’ylab yo’nalgan asta-
sekin o’zgaradigan siquvchi kuch ta’sirida bo’lsin(87-shakl). Kuchning miqdori 
86- shakl. 

---

95 
kattalashgani sari sterjenning oldingi muvozanat holatiga qaytishi qiyinlasha boradi. 
Kuchning qiymatini oshirib borish natijasida sterjen to’g’ri chiziqli muvozanat 
holatga qayta olmay egilgancha qoladi. Kuchning bu qiymati kritik qiymat yoki kritik 
kuch deyiladi va 
кр
F
bilan belgilanadi. Bu kritik kuch Eyler formulasi yordamida 
aniqlanadi, 
 
2
min
2
l
EI
F
кр



- egilgan holdagi muvozanatni ta’min etuvchi eng kichik qiymatdir; 
n
1


- uzunlikni (sterjen) keltirish koeffistenti bo’lib, qiymati sterjen uchlarini 
mahkamlash turlariga bog’liqdir; 
n
- sinusoida yarim to’lqinlari soni; 
min
I
-ko’ndalang kesim yuzani inerstiya momenti. 
Siquvchi kuchni ruxsat etilgan qiymati quyidagicha aniqlanadi: 
 
 
y
кр
n
F
F

bu erda: 
 
y
n
- ustuvorlikni talab etiladigan ehtiyot koeffistenti. 
Agar sterjenga ko’ndalang turtki ta’sir etmasa, siqilgan sterjen kritik holatda 
ham o’zining to’g’ri chiziqli muvozanat holatini saqlaydi, shuning uchun kritik 
kuchlanishni quyidagi formula asosida aniqlanadi, ya’ni 




E
A
i
I
E
A
F
кр
кр
2
2
min
min
2



bu erda: 
min
i
l



- sterjen egiluvchanligi; 
A
I
i
min
min

- sterjen ko’ndalang kesimini minimal inerstiya radiusi. 
Eyler formulasidan foydalanish uchun quyidagi shart bajarilishi lozim. 
ďö
ęđ
E






2
. 
87- shakl. 

---

96 
bu erda: 
ďö

- sterjen materialini proporstionallik chegarasiga to’g’ri kelgan 
kuchlanish.