O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti

O’zgaruvchan kuchlanish holatida bo’lgan
materiallarni mustaxkamligini tekshirish. 
Konstrukstiya qismlari materialini o’zgaruvchi yuklar ta’siriga qarshilik 
ko’rsatishi, statik yuklar ta’siriga qarshilik ko’rsatishidan farq qiladi. 
Ko’p marta takrorlanadigan o’zgaruvchan yuklar ta’siridagi mashina qismlari 
bilinar-bilinmas plastik deformastiya oqibatida birdaniga sinadi. Bu material statik 
kuch ta’sirida uzoq muddat ishonchli ishlashi mumkin. Shuning uchun xam bu 
masalani o’rganish katta axamiyat kasb etadi. 
O’zgaruvchi kuchlanishlar ta’siridan material sirtida darzlar hosil bo’ladi. Vaqt 
o’tishi bilan u chuqurlashib boradi. Darz chuqurlashgan sari, ko’ndalang kesimni 
qarshilik ko’rsatishi ham kamayib boradi. Natijada namuna darz ketgan joydan 
emiriladi. 
O’zgaruvchi yuklar ta’siridan darzlarni chuqurlashishi natijasida materialning 
emirilishi ―toliqish‖ deb ataladi. 
Sistematik ravishda tebranuvchan kuchlanishning maksimal qiymati ma’lum 
chegaradan o’tishi bilan materialda toliqish sodir bo’ladi. Kuchlanishni bu qiymati 
toliqish chegarasi yoki chidamlilik chegarasi deb ataladi. 
Davriy o’zgaruvchan kuchlanishning eng katta qiymati, chidamlilik 
chegarasiga oid qiymatga erishguncha material toliqmasdan uzoq vaqt o’zgaruvchan 
yuklar ta’siriga qarshi tura oladi, ya’ni 
f
f
k



max
bu erda 
f

-chidamlilik chegarasiga to’g’ri kelgan kuchlanish, 
f
k
- chidamlilik 
koeffistenti. 
Buning uchun 
f

bilan 
max

qiymatlarini hisoblash usullarini bilish kerak. 
To’la kuchlanishni ―

‖ bilan ifodalab, tebranuvchan kuchlanishni bir marta 
takrorlanishi 
max

ni 
min

gacha tushishi va yana 
max

gacha ko’tarilish davri ―stikl‖ 
deyiladi. 

---

98 
O’zgaruvchan kuchlanish turlari quyidagilardan iborat: 
1.Simmetrik stikl bilan o’zgaruvchan kuchlanish; 
Tebranuvchan kuchlanishlarning eng maksimal qiymati 
max

va minimal qiymati 
min

son jihatdan bir-biriga teng bo’lib, ishoralari teskari bo’lgan hol (89-shakl).
 
2.Teskari simmetrik stikl bilan o’zgaruvchan kuchlanish, ya’ni tebranuvchan 
kuchlanishning 
max

qiymati uning 
min

ga teng bo’lmagan holat(90-shakl). Bu 
holda 
min

ning ishorasi har xil bo’lishi mumkin. 
Kuchlanishlar ayirmasining yarmi kuchlanish stiklining amplitudasi deyiladi. 
2
min
max





a
max

va 
min

ni yig’indisini yarmi kuchlanish stiklini amplitudasi deyiladi. 
2
min
max





a
r

max
min


-stikl xarakteristikasi; simmetrik stikl uchun 
1


r
; 
Agar 
1

r
bo’lsa, 
0
,
min
max


a



bo’lib, kuchlanish davriy 
bo’lmaydi(90-shakl.). 
Agar 
0

r
bo’lsa, material bir xil ishoradagi davriy kuch ta’sirida bo’lsa, ya’ni 
kuchlanish 
max

ga etgundan keyin nolgacha kamayib, yana 
max

gacha 
ko’tariladi(90-shakl.). 
1) 
0
;
1




r
- simmetrik stikl; 
2) 
0
;
0
min


