|
b
an
n
I
c
c
(2.12)
Bundan moddaning ushlanish kattaligini bashoratlashda molekula tuzilishi
tashkil etuvchilari ushlanish kattaliklari yordamida hisoblash yo‗li bilan amalga
oshirishda logarifmik interpolyatsiyadan foydalanish mumkinligi kelib chiqadi. Bu
usul da atroflicha qarab chiqilgan bo‗lib, bunda RXR' tipidagi simmetrik
bo‗lmagan birikmalarning ushlanish vaqti (
2
,
1
R
t
) RXR va R'XR' tipidagi simmetrik
tuzilgan moddalarga muvofiq keladigan
1
,
1
R
t
va
2
,
2
R
t
ushlanish vaqtlari yordamida
quyidagi formula bilan hisoblanishi ko‗rsatilgan:
41
),
lg
(lg
2
1
lg
2
,
2
1
,
1
2
,
1
R
R
R
t
t
t
(2.13)
Shu bilan bir qatorda da gomologik qatordagi moddalarning istalgan
qo‗zg‗almas fazadagi ushlanish kattaliklarining (lgV
R
) qo‗zg‗almas faza molyar
refraksiyasiga kasr-chiziqli bog‗liqligi asosidagi oldindan hisoblash uslubi taklif
qilingan.
Ushlanish kattaliklarini additivlik prinsipi asosida oldindan hisoblashlarga
umumlashtiruvchi ishlarda [9] ham katta e‘tibor berilgan bo‗lib, yuqorida ko‗rib
o‗tilgan bog‗liqliklar quyidagi umumiy bog‗liqlikning xususiy hollari ekanligi
ko‗rsatilgan:
k
ij
ij
P
n
ij
lgR
, (2.14)
bunda P
i,j
- aniq struktura elementlarning lgR ga qo‗shgan hissasi; n
i,j
- modda
molekulasidagi struktura elementlarining coni.
Struktura elementlari sifatida molekula tarkibidagi atomlar yoki kimyoviy
bog‗larni tanlash mumkin. Chunki hisoblashlarning aniqligi nafaqat atomlar va
kimyoviy bog‗lar orasidagi qat‘iy farqga, balki ularning tasnifidan kelib chiqqan
o‗zaro bog‗liqlikka ham bog‗liqdir . Shunday qilib, agar sorbat atomlari guruhlari
erkin erishining molyar entropiyalari inkrementlari o‗rniga kimyoviy bog‗lar
inkrementlari qiymatlari ishlatilsa, ushlanish kattaliklarining qiymatlari tartib
jihatdan o‗zgarmaydi [22].
Berezkin V.G. hisoblashning struktura elementlari sifatida kimyoviy
bog‗larning birinchi tartibli ta‘sirini hisobga olishni taklif etgan. Agar uzoqroq
ta‘sirlar hisobga olinsa, tartib jihatdan aniqroq natijalar olish imkoniyati
yaratiladi. Lekin tajriba dalillarining aniqlash xatosi bunday hisoblarni amalga
oshirish maqsadga muvofiq emasligini ko‗rsatadi. Shuning uchun ham t
R
nisb.
ni
hisoblash uchun isbotlangan va amaliy jihatdan qulay formula taklif qilingan :
k
ij
ij
ij
нисб
R
P
n
P
t
,
lg
0
.
(2.15)
Bu formulaga standart moddani tanlashga bog‗liq bo‗lgan qo‗shimcha P
0
doimiy had qo‗shilgan. Ushbu formula yordamida alkanlar [9] olefinlar [8],
42
aminlar, spirtlar, sulfidlar, ba‘zi kislorod- va azotli getrotsikllarning nisbiy va
absolyut ushlanish kattaliklari hisoblangan.
Turli ko‗rinishdagi kimyoviy bog‗larning ushlanish indeksiga ta‘sirlarini
ularning har qaysisini alohida shaklda emas [21], balki umumiy tashkil etuvchilar
shaklida hisobga olish [3] taklif qilingan:
k
ij
ij
I
П
I
,
(2.16)
bunda I - alohida olingan kimyoviy bog‗lar va molekula strukturasi
elementlarining monofunksional birikmalar ushlanish indekslariga qo‗shgan
hissalari;
k
ij
ij
П
- 1,2-almashinish hollarida maksimal qiymat qabul qiladigan
o‗zaro ta‘sirlashuv hissasi.
Induksion effekt ham ushlanish kattaligiga ta‘sir qilganligi uchun uni
oldindan hisoblash tadqiqotchilar e‘tiborini tortgan. Shundan kelib chiqqan holda
qayd etilgan baholashlar ko‗p omilli regression tahlil [20] yordamida bajarilgan.
Shu bilan bir qatorda moddalarning struktura elementlari induksion tashkil
etuvchilari bilan ularning tabiati va qo‗zg‗almas faza dielektrik
o‗tkazuvchanliklari orasidagi bog‗liqlik o‗rganilgan [19,22].
Molekulalar struktura elementlari ulushlari hissalarining additivligi
asosidagi ushlanish kattaliklarining oldindan hisoblanishi ishlarda atroflicha ko‗rib
o‗tilgan bo‗lib, bunda korrelyatsion tenglamalar olish uchun nafaqat toza
sorbatlar xossalari, balki ularning qo‗zg‗almas fazalar bilan o‗zaro ta‘sirlashuvini
ifodalovchi kattaliklarni qo‗llanilishiga harakat qilingan. Toza sorbatning xossasi
nafaqat uning tarkibiga kiruvchi atomlar (I
a
) va bog‗lar hissalari (I
v
) yig‗indilari
bilan, balki uning qo‗zg‗almas faza bilan o‗zaro ta‘sirlashuv kattaligi (I
i
) bilan
ham baholanadi, ya‘ni:
,
i
m
i
b
a
I
I
I
I
I
I
(2.17)
bunda I
m
– molekulyar ushlanish indeksi.
Hisoblashlarda tenglamaning hamma inkrementlari additiv deb olinadi. I
a
-
berilgan atom massasining +0,1 ga tengligi chamalanadi, I
b
- tajriba dalillari
43
bo‗yicha iteratsiya usuli bilan bir xil tipdagi kimyoviy bog‗lar soni hisobga
olingan holda hisoblanadi. Bu ikki qo‗shiluvchi ushlanish indeksining faqat
berilgan moddaga xos bo‗lgan, qo‗zg‗almas fazalarning tabiati va haroratiga
bog‗liq bo‗lmagan qismini tashkil etadi. Ushlanish indeksining bu qismi
molekulyar tashkil etuvchi (I
m
) deb atalib, uning qiymatini moddaning struktura
formulasidan kelib chiqqan holda hisoblash mumkin. I
i
tashkil etuvchi sorbatning
qo‗zg‗almas faza bilan o‗zaro ta‘siri va uning kolonka haroratiga bog‗liqligini
hisobga oladi. Tajriba dalillari asosida moddalar gomologik qatorlarining
skvalandagi ushlanish indeksi qiymatlari topilgan [49]:
,
79
,
4
YI
I
i
(2.18)
bunda Y - berilgan sinf moddalari uchun xos bo‗lgan koeffitsiyent (alkanlar
uchun Y = 0,15).
Qutbli qo‗zg‗almas fazalar uchun I
i
ni tashkil etuvchilarga ajratish mumkin,
ya‘ni:
,
ii
ia
i
I
I
I
(2.19)
bunda I
ia
- o‗rtacha umumiy o‗zaro ta‘sirlashish hissasi (dispersion o‗zaro
ta‘sirlashish kattaligi); I
ii
- yakka tartibdagi o‗zaro ta‘sirlashuv hissasi (tahlil
qilinayotgan modda molekulalari va qo‗zg‗almas faza orasidagi o‗ziga xos o‗zaro
ta‘sirlashuv kattaligi).
I
ii
ning hissaci Rorshnayder [89, 90] yoki Mak-Reynolds [80] usuli bo‗yicha
aniqlanadi. O‗z navbatida qutbsiz sorbentlarda I
ii
= 0; I
i
= I
ia
= 0,7455*I ekanligi
ko‗rsatilgan [103]. Ushbu usul bo‗yicha EHMda bir qator sorbatlarning tuzatilgan
ushlanish hajmlari [102], C
8
-C
10
izoparafinlarning skvalandagi ushlanish
indekslari
1,25 indeks birligi aniqligida [61], alkilbenzollarning apiyezon L,
karbovaks-20M, dietilen-glikol adipinat va dietilenglikol-sebatsianatlardagi
ushlanish indeks-lari hisoblangan.
Yuqorida qayd etilganlar asosida quyidagi xulosalarga kelish mumkin:
1.
Efir moyli o‗simliklar tarkibidan efir moylarni miqdor jihatdan
aniqlashda suv bo‗g‗lari bilan haydash qo‗p qo‗llanilishi va ishonchli
44
natijalar berishi bilan bir qatorda ultra tovush nurlari yordamida ajratish
tezkorligi va samaradorligi bo‘yicha istiqbollidir.
2.
Efir moylarining fizik-kimyoviy xarakteristikalarini o‗rganishda GOST
metodikalaridan foydalanish maqsadga muvofiq.
3.
Efir moylarining sifat va miqdor tarkibini analiz qilishda gaz-xromato-
mass-spektrometriya
(GX-MS)
usuli
ishonchli
natijalar
olishni
ta‘minlaydi.
45
Do'stlaringiz bilan baham: | 
