O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti fizikaviy kimyo kafedrasi

X
k
X
k
X
k
X
k
k





(2.2) 
Bu tenglamaning boshqa ko‗rinishlari [54] da keltirilgan bo‗lib, bunda 
sorbat molekulalarining dipol momenti (

) va funksional guruhga nisbatan

-
holatda joylashgan alkil o‗rinbosarlarining miqdori (n
0
) omillar sifatida olingan, 
ya‘ni: 
,
I
0
3
2
1
0
n
k
k
n
k
k
c





(2.3) 
(2.3) tenglama har xil tabiatga ega bo‗lgan qo‗zg‗almas fazalar (apiyezon L, 
korbovaks-20M, siloksan XE-60, dietilenglikoladipinat) da piridin va aromatik
uglevodorodlar hosilalarining ushlanish kattaliklarini (

3 % o‗rtacha kvadratik 
chetlanish bilan) hisoblashda foydalanilgan. 
Sorbat erish issiqligining nazariy hisoblanishi ham sorbatlar-ning 
ushlanish kattaliklarini oldindan aytishga imkon beradi. Shunga muvofiq 
erishning mol issiqligini hisoblash uchun quyidagi formula taklif qilingan [41]: 
,
H







i
i
E
U
S

(2.4) 
Tenglamada cheksiz suyultirilgan eritma uchun

H sorbat-sorbent o‗zaro 
ta‘sirlashuv energiyalari yig‗indisi (U
i
- modda atomlarining qo‗zg‗almas faza 
bilan o‗zaro ta‘sirlashuv dispersion energiyalari farqi; E
i
- boshqa modda 
molekulasi atomlari tomonidan band qilingan fazaning bir qismini egallashi 
mumkin bo‗lgan modda atomlarining qo‗zg‗almas faza molekulalari bilan o‗zaro 

---

36 
dispersion ta‘sirlashuvi energiyasi) hamda o‗lchami va shakli bo‗yicha muvofiq 
keluvchi sorbat molekulalarining qo‗zg‗almas faza bo‗shlig‗idagi hosil bo‗lish 
energiyasi sifatida qaraladi (bu energiya modda molekulalarining sirt yuzasi S va 
erituvchining sirt tarangligi 

ga proporsionaldir). (2.4) tenglama to‗yingan [55] va 
to‗yinmagan [44] atsiklik va aromatik uglevodorodlar, amin almashgan
piridinlar, xinolinlar va tiofenlarning [42] qutbsiz yoki qutbli qo‗zg‗almas suyuq 
fazalardagi ushlanish kattaliklarini hisoblashda muvaffaqiyatli qo‗llanilgan. 
Ushlanish kattaliklarini sorbat va qo‗zg‗almas fazalarning xromatografik 
harakteristikalari asosida oldindan aytish usuli Rorshnayderning ishlarida [89,90] 
atroflicha o‗rganilgan. Bu usul asosida o‗zaro ta‘sirlashuv turlarining chiziqli
kombinatsiyasi (erish erkin energiyalarining additivligi) yotadi: 
,
G
.....
G
G
G 
B
A
Z








(2.5) 
bunda 

G - erishning umumiy erkin energiyasi; 

G
A
, 

G
B
, ... , 

G
Z
- A dan Z
gacha molekulalararo ta‘sirlashuvning alohida turlariga muvofiq keluvchi 
erishning erkin energiyalari.
Rorshnayder tomonidan moddalarning ushlanishlarini tavsiflash uchun 
taklif qilingan formulada o‗zaro ta‘sirlashuvning besh turi (1 - aromatik halqadagi 

elektronlar bilan dispersion ta‘sir; 2 - vodorod bog‗i hosil bo‗lishi bilan bog‗liq 
bo‗lgan donor-akseptor ta‘sir; 3 – dipollar oriyentatsiyasi; 4 - elektron-akseptorli
ta‘sir; 5 -proton-donorli o‗zaro ta‘sir) hisobga olingan: 
,
I
ls
du
cz
by
ax






(2.6) 
bunda 

I- qutbli va qutbsiz qo‗zg‗almas fazalardagi ushlanish indekslarining farqi; 
a, b, c, d, l - ajraladigan moddalarni, x, y, z, u, s – lar esa qo‗zg‗almas suyuq
fazani tavsiflaydigan konstantalar. 
x,y,z,u,s konstantalar yuqorida sanab o‗tilgan o‗zaro ta‘sirlashuv turlarini 
ifodalaydigan moddalarning (benzol, etanol, metiletilenketen, nitrometan, piridin) 
ikki kolonkadagi (tekshirilayotgan qo‗zg‗almas faza va skvalan bilan) ushlanish 
indekslari farqi bo‗yicha, a, b, c, d, l - konstantalari esa asosiy molekulalararo

---

37 
o‗zaro ta‘sirlashuv turlarini ifodalaydigan tekshirilayotgan moddaning qutbsiz 
sorbentdagi va qo‗zg‗almas fazalardagi ushlanish indekslari farqi bo‗yicha 
aniqlanadi [89].
Rorshnayderning taklif etgan usuli birinchidan, qo‗zg‗almas faza va 
sorbatlar o‗zaro ta‘sirlashuvini atroflicha hisobga olish maqsadida standart 
moddalar sonini oshirish [80] va ikkinchidan, o‗zaro ta‘sirlashuvning yaqin
turlarini ifodalaydigan standart moddalarni birlashtirish bo‗yicha [70] 
rivojlantirildi. Har ikki yo‗nalishning matematik asoslari amalga oshirilgan
bo‗lib, bunda sorbat-sorbent sistemalarning adekvat tasvirlarini yozish uchun (2.6) 
tipidagi tenglamaning sakkiz hadlisi yetarli bo‗lib, o‗zaro ta‘sirlashuvning besh 
turiga Lyuisning kislotalik hamda asoslik kattaliklari va entropiyani qo‗shish 
tavsiya etilgan [25]. Lauri va hamkasblarining [78] ta‘kidlashicha o‗zaro 
ta‘sirlashuvning asosiy turlarini ifodalaydigan to‗rtta funksional omillarning 
qo‗llanilishi ushlanishni oldindan aytishda qoniqarli natijalar beradi.
Gaz-suyuqlik xromatografiyasida ushlanish hajmi 
)
V
(
o
g
bilan harorat 
)
T
(
C
o‗rtasidagi bog‗liqlikdan foydalanib, entalpiya 
)
H
(
o
S

va entropiya 
)
S
(
o
S

qiymatlarini hisoblash uchun qo‗yidagi tenglama taklif etilgan: 
,
2
,
273
ln
R
S
RT
H
nV
o
S
c
o
S
o
g












 







 

