O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti fizikaviy kimyo kafedrasi

S
S
W
V
R
l
(2.7) 
bunda V
s
va W
s
lar qo‗zg‗almas fazaning hajmi va miqdorini ifodalovchi 
kattaliklar.
Turli haroratlarda alkanlar, spirtlar va aldegidlarning ushlanish hajmlari 
)
V
(
o
g
skvalan, trikrezilfosfat, SE-30, PEG-20 M va oksidipropionitrillarda 
aniqlangan. 44 ta sistema uchun 
o
S
H

va 
o
S
S

larning hisoblangan kattaliklari
kalorimetrik va statistik uslublar natijalari bilan taqqoslangan. 
Gaz-suyuqlik xromatografiyasi uchun namuna molekulalari bilan 
qo‗zg‗almas faza orasidagi molekulalararo o‗zaro ta‘sirlashuv energiyasi va 
regulyar eritmalar nazariyasiga asoslangan Kovachning ushlanish indeksi va sorbat 
molekulyar kattaliklari orasidagi bog‗liqlikni ifodalovchi tenglama taklif qilingan: 

---

38 
,
ln
I
5
2
4
3
2
1
0
i
i
i
i
i
i
b
V
V
V
V
T














(2.8) 
bunda 

i
(i = 0,1,2,..,5) - qo‗zg‗almas faza va xromatograflash sharoitlari uchun 
konstantalar; T
b
-namunaning qaynash harorati (K da), V
i
, 

i
, 

i
- mos ravishda 
molekulyar hajm, dipol momenti va qutblanganlik. 
Xromatografiyada izoterma tenglamasi va konsentratsiya oqimining 
harakatlanish tenglamasidan sig‗im omili (R') bilan adsorbsiya muvozanati 
konstantasi (K) o‗rtasidagi bog‗liqlik aniqlangan: 
,
)
1
(
'
0


K
V
V
R
a
(2.9) 
bunda V
a
- adsorbsiya hajmi va V
o
– kolonkaning bo‗sh hajmi. 
Shu bilan bir qatorda adabiyotlarda gaz adsorbsion xromatografiyada 
sorbatlarning ushlanish kattaliklarini molekulyar-statistik hisoblashlar uchun 
formulalar taklif etilgan [13]. Bu formulalar bo‗yicha Genri koeffitsiyentlari azot 
va nodir gazlar uchun grafit qurumidagi [16] va seolit A ning ba‘zi kation 
almashgan shakllaridagi qiymatlari hisoblangan. Molekulyar-statistik hisoblar
neopentanning NaX tipidagi seolitda adsorbsiyasi uchun va etanning NaX va NaY 
seolitlardagi adsorbsiyasi uchun ham amalga oshirilgan [12]. 
Moddalarning qo‗zg‗almas suyuq fazalardagi erish entalpiyasi va erkin 
energiyasining additivligi ularning ushlanish kattaliklarini struktura elementlari 
inkrementlarining qiymatlari bo‗yicha hisoblashning asosini tashkil etadi [8]. 
Moddaning xromatografik kolonkada ushlanishini aniqlovchi va sorbent 
bilan o‗zaro ta‘sirlashuvini ifodalovchi kattalik molekulalar alohida qismlari o‗zaro 
ta‘sirlashuv kattaliklarining yig‗indisidir [18]. Ushlanish kattaliklari 
inkrementlarini modda strukturasi tashkil etuvchi elementlari uchun aniqlab, 
molekulalarning xromatografik holatini oldindan aytish mumkin. Erish 
entalpiyasining lgV
R
bilan chiziqli bog‗liqlikda [70] ekanligini bilgan holda
ushlanish kattaliklari faqat logarifmik shkalada ifodalansa, inkrementlar
additivligini yozish mumkinligi kelib chiqadi. Bunday yondoshuv adabiyotlarda 
[18,25] qarab chiqilgan chiziqli korrelyatsiyalar bo‗yicha moddalarni
identifikatsiya-lashning asosini tashkil etadi. 

---

39 
Molekulalarning aniq strukturali elementlariga xos ushlanish kattaliklari 
inkrementlarining additivligi [74] ishlarda ushlanish indekslari sistemasi asosida 
isbotlangan. Bundan tashqari molekulaning turli qo‗zg‗almas fazalar bilan 
dispersion ta‘sirlashuvini hisobga olgan holda Kovach sorbat molekulalari 
orasidagi o‗ziga xos ta‘sirlashuv va qo‗zg‗almas fazani quyidagi farq bilan
harakterlashni taklif qilgan [66]: 
,