Sphinx ligustri
) yuragi
tinch holatda bir daqiqada 60-70 marta, uchganida 140-150 marta qisqaradi.
Hasharotlarning gemolimfasi gazlarni tashishda ishtirok etmaydi; faqat oziq moddalar va
modda almashinuv mahsulotlari tashiydi. Shu sababli hasharotlar qonida eritrotsitlar yoki shunga
o‘xshash qon elementlari va gemoglobin ham bo‘lmaydi.
Gemolimfa esa rangsiz, sarg‘ish yoki
yashil tusda bo‘ladi. Faqat, xironomidlar lichinkasi gemolimfasida gemoglobin bo‘lganligi
sababli qoni qizil bo‘ladi. Hasharotlar gemolimfasida fagotsitar hujayralar - gemotsitlar bo‘ladi.
Bir qancha hasharotlar gemolimfasi tarkibida zaharli moddalar bor. Ayrim qo‘ng‘izlar
(xon qizi, malhamchi qo‘ng‘iz) oyoq bo‘g‘imlaridagi teshiklaridan gemolimfasi mayda tomchi
holida chiqib turadi. Zaharli gemolimfa hasharotlarni boshqa yirtqich hayvonlarga yem bo‘lib
ketishdan saqlab qoladi.
Ayirish sistemasi. Hasharotlar ayirish sistemasi o‘rta ichak bilan orqa ichak chegarasida
joylashgan malpigi naychalaridan iborat. Bu naychalar orqa ichak o‘simtalaridan iborat bo‘lib,
ektodermadan kelib chiqqan. Ularning soni bir juftdan bir necha yuz juftgacha,
to‘g‘riqanotlilarda 120; pardaqanotlilarda 150 juftgacha yetadi. Shira bitlari va ayrim tuban
hasharotlarda malpigi naychalari bo‘lmaydi. Ko‘pchilik hasharotlarda malpigi naychalari devori
muskullar bilan taminlangan bo‘lib, qisqarish xususiyatiga ega. Naychalarning tana bo‘shlig‘ida
osilib
turgan qismining uchi berk, ikkinchi uchi esa o‘rta ichak bilan orqa ichak chegarasida
ichak bo‘shlig‘iga ochiladi. Almashinuv mahsulotlari siydik kislotasi tuzlari holida
gemolimfadan naychalarga u yerdan ichak bo‘ shlig‘iga tushadi. U yerda suv rektal bezlari
yordamida gemolimfaga qayta so‘riladi. Ichakda
siydik kislotasi kristallanib, ovqat qoldiqdari
bilan birga anal teshigidan chiqib ketadi. Ayirish sistemasining bu xususiyati quruqlikda,
ayniqsa, quruq iqlimda suvni tejab sarflashga yordam beradi. Nam joyda yashaydigan yoki
suyuq oziq bilan oziqlanadigan hasharitlar ayirish sistemasi siydik tarkibidagi suvni qayta shimib
olish xususiyatiga ega bo‘lmaydi.
Hasharotlarning yog‘ tanasi ham ayirish vazifasini bajaradi. Yog‘tanasi
ichki organlar
orasida joylashgan g‘ovak to‘qimadan iborat. Unda modda almashinuv mahsulotlari tarkibidagi
siydik kislotasi qattiq modda holda to‘planadi, lekin organizmdan tashqariga chiqarib
yuborilmaydi. Shuning uchun yog‘tanani "to‘plagich buyrak" deyish mumkin. Lekin yog‘
hasharotlar uchun qo‘shimcha oziq hisoblanadi. Shu sababda yog‘ metamorfoz orqali
rivojlanadigan hasharotlarning katta yoshdagi qurtlarida va uzoq muddat och yashash
xususiyatiga ega bo‘lgan hasharotlar (to‘shak qandalasi) yaxshi rivojlangan. Ulardagi yog‘
metamorfoz jarayonida yoki oziq tanqisligida sarflanadi. Ko‘ pchilik
hasharotlar yuragi ikki
yonida joylashgan yurakoldi hujayralar - nefrotsitlar ham ayirish funktsiyasini bajaradi.
Nefrotsitlar tana bo‘shlig‘idagi yot moddalarni yutish xususiyatiga ega bo‘lgan
fagotsitar
organlar
hisoblanadi. Ayrim tuban hasharotlar (tizanurlar, to‘g‘riqanotlilar) yuragi ostidagi
amyobasimon hujayralar ham qattiq zarrachalarni fagotsitoz qilish xususiyatiga ega.
Shu‘lalanuvchi hasharotlarlarning shu‘lalanuvchi organlari yog‘ tana tarkibidagi lyutserin
moddasi kislorodli muhitda maxsus ferment ta‘sirida oksidlanishi tufayli yog‘du chiqaradi.
Nerv sistemasi. Hasharotlarning nerv sistemasi boshqa bo‘g‘imoyoqlilarga o‘xshash
qorin nerv zanjiri tipida tuzilgan. Markaziy nerv sistemasi halqumusti nerv tugunlaridan hosil
bo‘lgan bosh miya, halqumosti nerv tuguni va qorin nerv zanjiri hamda nerv tugunlaridan iborat.
Bosh miya uchta bosh bo‘imlari gangliylarining qo‘shilishidan hosil bo‘lib, prototserebrum,
deytotserebrum va tritotserebrum bo‘limlaridan iborat (150-rasm).
Prototserebrum ikki yonida
ko‘zlarni boshqaradigan bir juft ko‘rish bo‘laklari joylashgan. Deytotserebrum moylovlarni idora
qiladi. Uning ostki qismi maxsus hidlov bo‘laklarini hosil qiladi. Bosh miyaning uchinchi
bo‘limi tritotserebrumdan yuqori labga nervlar chiqadi. Halqumosti nerv tuguni mandibula,
maksilla va pastki lab bo‘g‘imlariga mos keluvchi uch juft gangliylarning qo‘shilishidan hosil
bo‘lgan. Undan yuqori va pastki jag‘lar, pastki lablarga uch juft nervlar chiqadi.
Hasharotlarning murakkab hulq-atvori prototserebrumdagi zamburug‘simon
tana bilan
bog‘liq. Bosh miyaning bu qismi jamoa bo‘lib yashovchi arilar, termitlar va chumolilarda
ayniqsa kuchli rivojlangan. Hatto bir turning har xil tabaqalariga tegishli bo‘lgan individlar bosh
miyasining zamburug‘simon o‘simtasi turli darajada rivojlangan. Masalan, zamburug‘simon tana
ishchi chumolilarda boshqa individlarga nisbatan kuchli rivojlangan.
Qorin nerv zanjiri uchta ko‘krak va sakkiztagacha qorin nerv tugunlaridan iborat.
Ko‘pchilik hasharotlarda ayrim qorin nerv tugunlari qo‘shilib ketganligi sababli ularning soni
ancha qisqaradi. Ba‘zan qorin va ko‘krak gangliylari qo‘shilib, yaxlit ko‘krak
nerv massasini
hosil qiladi; qorin bo‘limida esa faqat nervlarning o‘zi saqlanib qoladi. Odatda lichinkalarning
qorin nerv tugunlari soni voyaga yetgan hasharotlarga nisbatan ko‘proq bo‘ladi. Masalan, asalari
lichinkasida qorin nerv tuguni 10 ta, voyaga yetganida esa 6 ta bo‘ladi.
Hasharotlar nerv sistemasining bosh va halqumosti nerv markazlarida neyrosekretor
hujayralar joylashgan. Hujayralarning neyrosekretlari aksonlar orqali gemolimfaga oqib keladi.
Neyrosekretlar rivojlanish,
moddalar almashinishi, tullash jarayonlariga ta‘sir ko‘rsatadigan
bezlar faoliyatini idora qiladi.
Sezgi organlari. Hasharotlarn
