O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Laboyoqlilar (
Ch1lopoda
) kenja sinfi.
Laboyoqlilar nuiasbatan birmuncha yirik va 
faol hayot kechiradi. Ular kunduzi pana joylarda yashirinib oladi; faqat tunda o‘lja qidirib 
chiqadi. Yassi tanasi deyarli bir xil bo‘g‘imlardan iborat. Boshida yaxshi rivojlangan 
moylovlari va bir necha ko‘zlari bor. Pashshatutarlarning bunday ko‘zchalari to‘plami 
murakkab fasetkali ko‘zlarni hosil qiladi. Tuproq ichida hayot kechiradigan turlarining ko‘zlari 
rivojlanmagan. Og‘iz organlari uch juft bo‘ladi. 
Laboyoqlilarning birinchi va oxirgi oyoqlari boshqacha tuzilgan. Bu oyoqlarning uchki 
qismida o‘roqqa o‘xshash egilgan o‘tkir tirnog‘i bo‘ladi. Og‘iz teshigi yaqinida joylashgan 
bunday oyoqlarni laboyoqlar, aniqrog‘i jagyoqlar deyiladi. Bu oyoqlar yordamida ular o‘ljasini 
tutadi. Jag‘oyoqlarning oxirgi bo‘g‘imi asosida zahar bezlari joylashgan. Bezlar yo‘li tirnoqlar 
uchki qismiga yaqin joyda tashqariga ochiladi. Tropik xududlarda tarqalgan ayrim laboyoqlilar 
zahari yirik sutemizuvchilar va odamga ham ta‘sir qilishi mumkin. Oxirgi yurish oyoqlari 
nisbatan uzun, orqa tomonga egilgan. Laboyoqlilar geofillar, skolopendralar, qattiq qalqonlilar 
va uzun oyoqlilar turkumlariga bo‘linadi. 
1. 
Geofillar (Geophiiomorpha), ya’ni mingoyoqlilar turkumi.
Geofillar doimo tuproq 
zarralari orasida yashaydi. Tanasi uzun tasmaga o‘xshash, sarg‘ish yoki qo‘ng‘ir tusda bo‘lib, 
31 dan 177 juftgacha oyoqlar bilan ta‘minlangan. Ingichka va uzun egiluvchan tanasi 
tuproqdagi turli yoriqlar va kovaklar orqali harakat qilib, o‘lja qidirishga moslashgan. Ular 
tuproqda yashovchi turli umurtqasiz hayvonlar, jumladan yomg‘ir chuvalchanglarning qonini 
so‘radi. Mingoyoqlilar doimo qorong‘ida yashaganligi tufayli ko‘zlari rivojlanmagan. 
Moylovlari, oxirgi oyoqlari va tanasi sirtidagi tuklari tuyg‘u vazifasini bajaradi. 
Geofillarning erkagi ko‘payish davrida tuprokdagi yerosti yo‘llari devoriga tortilgan to‘r 
ipiga spermatoforini qoyib ketadi. Shu yo‘ldan tasodifan o‘tayotgan urg‘ochisi spermatoforni 
oyog‘iga ilashtirib olib, jinsiy teshigiga joylab qoyadi. Bir necha kundan so‘ng urg‘ochi 
mingoyoq 15-30 ta urug‘langan tuxum qoyadi. Urg‘ochi giofil tuxumlarini yosh nasli 
chiqquncha tanasi bilan o‘rab yotadi. Yosh nasllari ham bir necha vaqt urg‘ochisi g‘amxo‘rligi 
ostida yashaydi. Osiyo va boshqa janubiy quruq cho‘llarda tarqalgan 7-15 sm kattalikdagi yirik 
sariq mingoyoq (Himantharia) tuproqda 1-1,5 m chuqurlikka tushib anikdangan. 
2. Skolopendralar (Scolopendromorpha), ya’ni katta qirqoyoqlilar turkumi.
Skolopendralar eng yirik ko‘poyoqlilar, uzunligi 10—26 sm gacha; tanasi 21—23 ta bir xil 
kattalikdagi bo‘g‘imlardan iborat. Ular asosan tropik va subtropik o‘lkalarda tarqalgan. 

---

Skolopendralar kunduzi pana joylarga bekinib olib, faqat tunda ovga chiqadi. Yassi tanasidagi 
uzun oyoqlari harakatlanish va o‘ljasini tutish uchun xizmat qiladi. Qorin tomoni har ikki 
bo‘g‘imida bir juftdan nafas teshiklari bor. Skolopendralar har xil hasharotlar va ular 
lichinkalari bilan oziqdanadi. Janubiy Amerika va Yamaykada tarqalgan gigant skolopendra 
(
Scolopendra gigantea
) mayda umurtqalilar (baqalar, kaltakesaklar, qushlar)ga ham hujum 
qiladi. Tuproq yuzasida yashovchi qirqoyoqlarning yaxshi rivojlangan i ikki to‘ p ko‘ zlarbo‘ 
ladi. Doimo tuproq ichida yashovchi ko‘r qirqoyoqlilarning ko‘ zlari bo‘lmmaydi. 
Erkak skolopendralar ham ko‘ payish davrida yerosti yo‘liga tortilgan halqa to‘rlarga 
spermatoforini osib ketadi. Janubda keng tarqalgan halqali qirqoyoq (
Scolopendra singulata
) 
partenogenez ko‘payadi. Kirqoyoq tuxum qoyish uchun tuproqqa chuqurroq kirib, kalavaga 
o‘xshab tuxumlarini o‘z tanasi bilan o‘rab oladi. Shu alfozda u bir necha hafta davomida 
oziqlanmasdan yotadi. Tuxumdan chiqqan yosh qirqoyoqlilar o‘zgarishsiz rivojlanadi
16
.
Yirik skolopendralar, jumladan, halqali skolopendra ham zaharli bo‘ladi. Skolopendra 
odamni chaqqanida terida shish paydo bo‘ladi; ba‘zan harorat ko‘tarilib kishi holsizlanadi. 
Kasallik alomatlari bir necha kundan so‘ng o‘tib ketadi. Janubiy hududlarda 4 sm kattalikdagi 
cho‘l so‘qir qirqoyog‘i uchraydi. 
3.Qattiq qalqonlilar (Lithobiomorpha) turkumi.
Qattiq qalqonlilar to‘kilgan barglar va 
o‘simlik qoldiqdari orasida uchraydi. Tanasi yassi, qo‘ng‘ir yoki qizg‘ish tusda, o‘n beshta 
bo‘g‘imdan iborat. Tashqi ko‘rinishi skolopendralarga o‘xshash bo‘ladui. Ulardan boshini 
birmuncha yirikligi, uzun oyoqlari va tana bo‘g‘imlari sonini kamligi bilan farq qiladi. Ular 
odatda kechasi ov qiladi. Lekin o‘zi yashinib olgan hasharotlarga kunduzi ham hujum qiladi. 
Erkak qalqonli spermatoforini yog‘och va toshlar ostiga to‘ qigan to‘riga qoyadi. Urg‘ochisi 
tuxumlarini butun tanasi bilan o‘rab yotadi. Tuxumdan chiqqan yosh naslining oyoqlari soni 
to‘liq bo‘ lmaydi. O‘sish va tullash davomida oyoqlar soni to‘la tiklanadi. 
O‘rta Osiyoda oddiy qalqondor 
Lithobius forficatus
tarqalgan (140-rasm). Qattiq 
qalqonlilar birmuncha past haroratda ham faol bo‘ladi. Ular erta bahorda pana joylarga 
yashiringan turli zararkunanda hasharotlarni qirib, foyda keltiradi. 
4.Pashshatutarlar, ya’ni uzunoyoqlilar (Scutigeramorpha) turkumi.
Tanasi noziq, 15 
juft oyoqlari bo‘ ladi. Boshqa laboyoqlilardan nafas teshigi tanasining orqa tomonda 
joylashganligi, oyoqlarining juda uzun bo‘ lishi va tez yugurishi bilan farq qiladi. 
16