o‘qi atrofida burilishi uchun xizmat qiladi. Yirikroq hasharotlar (kapalaklar) qanotlarini bir
sekundda 5-10 marta, mayda pashshalar 500-600 marta, juda mayda zaxkashlar esa 1000
martagacha qoqadi.
Ko‘ pchilik hasharotlarning oldingi va keyingi juft qanotlari bir xilda rivojlanmagan.
Faqat tuban tuzilgan hasharotlar, masalan, ninachilarning qanotlari deyarli bir xil kattalikda
bo‘ladi. To‘g‘riqanotlar oldingi qanotlari biroz dag‘allashgan. Qo‘ng‘izlarning oldingi qanoti
qalin va qattiq
elytra
- ustqanot hosil qiladi. Ustki qanot ostki
pardasimon qanotni muhofaza
qilib turadi. Qandalalar ustki qanotining asosiy qismi qattiqlashgan, shu sababdan ular chala
qattiqqanotlilar deyiladi. Ikki qanotlilarning keyingi qanotlari qoldiqlari ovoz chiqarish
vazifasini bajaradi. Ayrim hasharotlar (burgalar, bitlar) qanotlari parazit yashash ta‘sirida yo‘
qolib ketadi. Tuban hasharotlarda qanot rivojlanmagan.
Qorin bo‘limi har xil sondagi bo‘g‘imlardan iborat. Tuban hasharotlar (masalan, Protura)
turkumida qorin 11 ta bo‘g‘imsdan iborat. Oxirgi qorin bo‘g‘imi telson bilan tugaydi. Yuksak
hasharotlar qorin bo‘limi bo‘g‘imlari soni 4-5 tagacha qisqaradi; oyoqlari bo‘ lmaydi. Biroq
tuban Protura turkumiga mansub qanotsiz hasharotlarning birinchi uchta qorin bo‘g‘imlarida
juda mayda qorinoyoqlar saqlanib qolgan. Tizanurlarning hamma qorin bo‘g‘imlarida
maxsus
o‘simtalar- grifelkalar rivojlangan. Suvaraklarning oxirgi qorin bo‘g‘imlarida ham bir juft gri-
felkalar saqlanib qolgan. Birmuncha tuban tuzilgan hasharotlar (suvaraklar, chigirtkalar va
boshqalar)ning oxirgi qorin bo‘g‘imlarida maxsus o‘simtalar - serkilar bo‘ ladi. Urg‘ochi
hasharotlarning oxirgi qorin bo‘g‘imida joylashgan uch tavaqali tuxum ko‘ ygichi ham qorin
oyoqlardan kelib chiqqan.
Tana qoplag‘ichi hamma bo‘g‘imoyoqlilar singari uchta asosiy qavat; kutikula,
gipoderma va bazal membranadan iborat. Kutikula uch qavatdan iborat. Uning tashqi qismi
epikutikula lipoproteindan hosil bo‘ lgan; suvning bug‘lanishiga to‘sqinlik qiladi.
Suvda va
tuproqda yashovchi hasharotlar kutikulasi qisqichbaqasimonlarga o‘xshash tuzilgan; lipoproteinli
epikutikula hosil qidmaydi. Kutikula tarkibiga kiradigan oqsil moddalar uni pishiq qiladi.
Kutikula sirtida joylashgan qillar, tuklar va boshqa o‘simtalar termoregulyatsiya, sezgi,
muhofaza va boshqa vazifalarni bajaradi
.
Hasharotlar tana qoplag‘ichining rangi har bir tur uchun individual xususiyatga ega. Tana
rangi ko‘pincha gipodermadagi bo‘ yovchi pigmentga bog‘liq. Ayrim hasharotlar yoki ularning
qurtlari rangiga ichki organlar va tana suyuqligi rangi ham ta‘sir ko‘rsatadi. Masalan, ayrim shira
bitlari, kapalaklar qurtining yashil rangi, xironomus chivinlari qurtlarining qizil rangi gemolimfa
suyuqligidagi gemoglobin bilan bog‘liq.
Ayrim kapalaklar, qo‘ng‘izlar va boshqa
hasharotlarning xilma-xil tovlanadigan rangi juda yupqa ko‘p qavatli xitin plastinkalarning tana
sirtiga nisbatan har xil burchak hosil qilib joylashishiga bog‘liq. Hasharotlar tanasining rangi
ularni yirtqich hayvonlardan yashirinishga imkon beradi. Zaharli hasharotlar tanasining rangi
ogohlantiruvchi rang hisoblanadi.
Hasharotlarning tana qoplag‘ichida hid taratish, mum ishlab chiqarish va tullash bezlari
bor. Bir hujayrali yoki ko‘p hujayrali hid bezlari tananng har xil qismida joylashgan va turli
vazifalarni bajaradi. Kapalaklarda bunday bezlar maxsus tangachalar
yoki qillar bilan
bog‘langan. Suvaraklarning hid bezlari qorin bo‘ limi orqa tomonida joylashgan. Hid odatda bir
jinsga ikkinchisini tez topib olishi uchun zarur. Masalan, erkak kapalaklar hid orqali urg‘ochisini
bir necha km masofadan sezadi. Urg‘ochi suvarakni erkagining hid bezi ajratayotgan suyuqlik
jalb qiladi. Urg‘ochi hasharot suyuqlikni yalayotganiida urug‘lanadi. Bir qancha hasharotlarda
bezlar suyuqligi himoya funksiyasini ham bajaradi. Bunday bezlar qandalalarning ko‘ kragi, qo‘
ng‘izlarning qorin bo‘g‘imlarida joylashgan.
Mum bezlari arisimonlar, shira bitlari (qalqondorlar) va boshqalar uchun xos.
Asalarilarning mum bezlari qornining 3-6 bo‘g‘imi sterniti ostida joylashgan. Suyuqlik maxsus
teshikcha orqali tana sirtiga ajralib chiqib, mum plastinka hosil qiladi. Mumdan hasharotlar
kataklar qurish uchun foydalanadi. Qalqondorlarning mum bezlari sekretidan mum qalqon hosil
bo‘ladi.
Hasharotlar lichinkalarida tullash bezlari bo‘ladi. Bezlar sekreti tullash davrida eski
kutikulani yemirib, yangi hosil bo‘ lgan kutikulaga ta‘sir ko‘rsatmaydi.
Hasharotlarning ichki
tuzilishi
Muskullari. Hasharotlar tanasida 1,5 mingdan 2,4 minggacha ixtisoslashgan, asosan
ko‘ndalang targ‘il tolali muskullar bo‘ ladi. Ko‘krak va oyoq muskullari ayniqsa, yaxshi
rivojlangan, kutikula ichki yuzasiga birikadi. Hasharotlarning muskullari umurtqalilardan
boshqacharoq tuzilgan. Ularda yadrolar hujayra markazida bir qator bo‘lib joylashgan bo‘lib,
ularni muskul tolalari-
Do'stlaringiz bilan baham: