O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirlig farg`ona davlat universiteti ijtimoiy – iqtisodiy fakulteti

Ijtimoiy zaruriy ish vaqti – bu tovarlar aksariyat qismini yaratishga sarflangan vaqt bo’lib: o’rtacha texnika darajasi; o’rtacha mehnat malakasi va mahorati; o’rtacha mehnat shiddati (intensivligi) sharoitidagi sarfni bildiradi.

Qiymat miqdori mehnat sarfining ko’payishi yoki kamayishiga bog’liq. Bu esa o’z navbatida mehnat unumdorligiga teskari munosibdir. Unumdorlik oshsa, qiymat kamayadi va aksincha. Chunki unumdorlik oshsa, vaqt birligida yaratilgan tovarlar ko’payadi, binobarin, har bir tovar kamroq sarflangan holda ishlab chiqariladi.

Mehnat unumdorligidan farqliroq mehnat shiddati (intensivligi)ning ortishi qiymatni ham oshiradi, ya’ni unga nisbatan to’g’ri munosiblikda o’zgaradi. 

Agar mehnat unumdorligi vaqt birligida yaratilgan mahsulot miqdorini bildirsa, mehnat intensivligi vaqt birligida qancha mehnat sarf bo’lganini bildiradi. Shu sababdan mehnat sarfi ham kamayadi.

Qiymat qonuni – tovar ishlab chiqarish sharoitida tovar ishlab chiqaruvchilar o’rtasida aloqalarni, ijtimoiy mehnatni taqsimlash va rag’batlantirishni tartibga soluvchi ob’ektiv iqtisodiy qonundir. Unga binoan ishlab chiqarish va ayirboshlash, ularning qiymati asosida amalga oshiriladi. Bu qiymat ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari bilan o’lchanadi. Qiymat qonuni bozor iqtisodiyotiga xos bo’lgan asosiy iqtisodiy qonunlardan biridir. 

Bozor iqtisodiyotining eng asosiy talabi, korxona ishlab chiqargandagina, ya’ni kishilarning talab va ehtiyojlarini to’laroq qondirgandagina, foyda ko’rib ishlashi mumkin, aks holda u sinadi. Qiymat qonuni uchta muhim vazifani bajaradi: 1) ijtimoiy mehnatni hisobga olish va tartibga solish; 2) vaqtni tejashni rag’batlantirish; 3) tovar ishlab chiqaruvchilarni tabaqalashtirish.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida qiymat qonuni ikki xil ko’rinishida namoyon bo’ladi:

a) tovarlarning qiymati ijtimoiy zaruriy ish vaqti bilan vujudga keladi;

b) tovarlarning qiymati ularning nafliligiga qarab belgilanadi.

Tovarlarning qiymatini pasaytirishdan ishlab chiqaruvchi manfaatdor bo’lsa mahsulotning nafliligidan iste’molchi, xaridor manfaatdor.

Bunday olib qaralsa, qiymat va naflilik nazariyasi bir-biri bilan qarama-qarshi tuyuladi.
Lekin ularning ikkisi ham tovar ishlab chiqarishni rag’batlantiradi, baholarni shakllantiradi, harajatlarni kamaytirishga, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Chunonchi qiymat qonuni taklif tomonidan o’ziga xos talabni aks ettirib, talab qonuni sifatida maydonga chiqadi.