|
11-§. Fuqarolik jamiyati va uning tuzilishi
«Huquqiy davlat» tushunchasi, «fuqarolik jamiyati» tushunchasi bilan chambarchas
bog’langan.
Zamonaviy fuqarolik jamiyati tushunchasi bir qancha muhim belgilarning mavjud
bo’lishini shart etib qo’yadi. O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov o’zining «O’zbekiston XXI
asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid , barqarorlik shartlari va taraqkdyot kafolatlari»
kitobida shunday deb ta’kvdlaydi: «Biz uchun fuqarolik jamiyati bu - insonning o’z-o’zini
kamol toptirishiga xalaqit qilmaydigan, balki yordamlashadigan, shaxs manfaatlarini
amalga joriy qiladigan, uning huquq va erkinliklarining eng ko’p darajada ta’minlanishiga
280
sharoit tug’diradigan ijtimoiy makondir»
74
.
Fuqarolik jamiyati uchun xarakterli bo’lgan belgilarni qarab chiqsak: birinchidan,
fuqarolik jamiyati uchun plyuralizm xosdir. Bu turli siyosiy kuchlar - siyosiy partiyalar,
jamoat birlashmalari, kasaba uyushmalari mavjud bo’ladi, deganidir. Bu kuchlar gorizontal
aloqalar, bitimlar, sabr-toqat va o’zaro bir-birini tushunish yo’li bilan o’z maqsadiga etishi
lozim. Fuqarolik jamiyatida plyuralizm insonlar orasida qaror topadigan madaniy
munosabatlar doirasida va vositasida amalga oshiriladi. Turli ijtimoiy shakl va
institutlarning mavjudligi individning barcha ehtiyoji hamda manfaatlarini qondirish va
inson mohiyatining barcha qirralarini namoyon qilish imkonini beradi.
Ikkinchidan, fuqarolik jamiyati erkin kishilar hamjamiyatidir. Inson erki masalasini
fuqarolik jamiyatida uch xil sharhlash mumkin. Siyosiy jihatdan inson erki masalasi fuqaro
sifatida uning turli siyosiy partiyalarga, jamoat birlashmalariga erkin ravishda kirishini, o’z
faoliyatini erkin suratda amalga oshirishini, shuningdek, davlat va mahalliy boshqarish
organlariga saylov jarayonida ishtirok etishini ko’zda tutadi. Iqtisodiy jihatdan mulkka
egalik qilishni va o’zi xoxlagan turdagi, lekin qonunda taqiklanmagan tadbirkorlik faoliyati
bilan mashgul bo’lishni, banklarda hisob raqami ochishni, qimmatli qog’ozlarga egalik
qilishni, o’ziga tegishli bo’lgan mulkdan daromad olish maqsadida foydalanishni bildiradi.
Ijtimoiy ji-hatdan esa ma’lum bir sinfga yoki tabaqaga mansublik insonning hayoti
davomida o’zgarishi mumkin. Masalan, ziyoli odam tadbirkorlik faoliyati bilan shugullanish
oqibatida biznesmenga aylanishi mumkin.
Uchinchidan, fuqarolik jamiyati ochiq ijtimoiy jamiyatdir. Unda so’z erkinligi,
jumladan tanqid qilish erkinligi, oshkoralik, axborot olish erkinligi, erkin ravishda
mamlakatga kelish va ketish, boshqa mamlakatlar bilan madaniy, ilmiy va axborot
almashish huquqi ta’minlanadi.
To’rtinchidan, fuqarolik jamiyati o’z imkoniyatlari hisobiga taraqqiy etadigan va o’z-
o’zini boshqaradigan tizimdir. Jamiyat harakatining eng muhim jihatlaridan biri fuqarolar
tashabbusi bo’lib, u ongli ravishda jamiyat foydasiga yo’naltirilishi lozim. Odamlar turli
tashkilotlarga birlashib, o’zaro turli-tuman, ba’zan esa o’zlarining qarama-qarshi
manfaatlariga bo’ysunib, munosabatga kirishar ekan, shu yo’l bilan davlatning siyosiy
hokimiyat sifatidagi aralashuvisiz jamiyatning uygun tarakqiyotini ta’minlaydi. Masalan,
ko’pgana mamlakatlarda iste’molchilar huquqini himoya qilish jamiyatlari mavjud, ular
jamoat tashkiloti sifatida iste’molchilarning huquqini sifatsiz mahsulot-lardan himoya qiladi.
Iste’molchining sog’ligiga yoki boshqa manfaatlariga sifatsiz mahsulot tufayli zarar etgan
paytda sudga iste’molchining huquqini himoya qilishni so’rab, da’vo arizasi bilan murojaat
qiladi.
Beshinchidan, fuqarolik jamiyati huquqiy demokrntik jamiyat bo’lib, bu erda inson
va fuqaroning tabiiy na konuniy huquqlarining himoya qilinishi bog’lovchi omil vazifasini
bajaradi. Huquqlarni himoya qilish va ta’miplash ham qonunchilik, ham davlat kafolatlari
bilan, shuiingdek, nohukumat jamoat tashkilotlarining faol harakati bilan ta’minlanadi.
Fuqarolik jamiyatining qaror topishi va rivojlanishi ma’lum sharoitlarda mumkin
bo’lib, ularning asosiysi turli siyosiy kuchlarning eng muhim ijtimoiy qadriyatlar masalasida
konsensusga kelishi hisoblanadi. Bu qadriyatlar esa quyidagalardan iborat: insonning
huquq va erkinliklari, haqiqiy xalq hokimiyati, insonning mehnatini va boshqa hayotiy
ehtiyojlarini ragbatlantirishga va himoya qilishga qobil bo’lgan bozor iqtisodiyoti, ijtimoiy
adolat, huquqiy davlat.
Fuqarolik jamiyatining tuzilishi, deganda uning o’zaro bog’langan va o’zaro ta’sirda
bo’lgan tarkibiy qismlarining majmui tushuniladi.
74
Karimov I.A. «Uzbekiston XXI asr bo’sagasida: xavfsizlikka tahdid, barkarorlik shartlari va tarakiyot kafolatlari».
O’zbekiston, 1997. 166-bet.
281
Bunday tarkibiy qismlar sirasiga iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy - ma’rifiy,
madaniy va axborot tizimlari kiradi. Biroq ta’kidlash zarurki, bu tar-kibiy qismlar ba’zan
shunchalik chambarchas bog’lanib ketganki, ularni bir-biridan ajratish ham mushkul bo’lib
qoladi.
Ijtimoiy tizim kishilarni oiladagi, ishdagi, jamoat tashkilotlaridagi va ijtimoiy
tabaqalardagi munosabatlari bo’yicha birlashtiradi. U fuqarolik jamiyatining birlamchi
negazi bo’lib, fuqarolik jamiyatining boshqa tizimlariga ham ta’sir ko’rsatib turadi.
Ijtimoiy tizimda bosh rolni oila o’ynaydi, chunki aynan oilada o’sib kelayotgan yosh
avlodga tarbiya beriladi, aynan oilada keyinchalik butun jamiyatga o’z ta’sirini
ko’rsatadigan psixologik iqlim shakllanadi. O’zbekistonda oilaga katta e’tibor qaratilmokda,
yoshlarga va ko’p bolali oilalarga ko’mak berilmokda. 1998 yilning O’zbekistonda «Oila
yili», 1999 yilning esa «Ayollar yili», 2000 yilning - «Sog’lom avlod yili» deb e’lon kslinishi
ham buning yorqin isbotidir.
Qadim vaqtlardan buyon Sharqtsa ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi kuch
mahalla bo’lib kelgan. Mustaqillikka erishilgandan so’ng bu ezgu an’analar O’zbekiston-da
qayta tiklana boshladi. Mahalla haqiqatan ham ijtimoiy institut bo’lib, bu erda odamlarning
o’zaro yaqin munosa-batlari qaror topadi.
Ijtimoiy tizimlar qatorida keyingi o’rinlarni yirik tuzilmalar hisoblanadigan siyosiy
Do'stlaringiz bilan baham: |
