O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

 
2-§. Huquqiy tartibga solish mexanizmi va uning unsurlari 
Huquqiy tartibga solish mexanizmi 
jamiyatdagi turli-tuman ijtimoiy 
munosabatlarga muntazam ravishda va muayyan ketma-ketlikda ta’sir etish jarayonidir. 
Ijtimoiy munosabatlar mazmuni hamda huquqiy normalar ruhi mamlakat yntilayotgan 
maqsad va vazifalar, ya’ni: bozor iqtisodiyotiga o’tish, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati 
barpo etish manfaatlari bilan uzviy bog’liq. 
Huquqiy tartibga solish jarayoni - 
ijtimoiy munosabatlarga huquqiy ta’sir etish, 
ularni amalga oshirish, rivojlantirish va takomillashtirishning qat’iy belgilangan tartibidir. 
Huquqiy tartibga solish ham har qanday ijtimoiy jarayon singari o’z ibtidosi va intihosiga, 
boshlanish va nihoyalanish nuqtalariga ega. Bu jarayon davlat tomonidan huquqiy 
normalar yaratishdan boshlanadi. Huquqiy norma xalqning davlat irodasini o’zida 
mujassamlantiruvchi, uni huquqiy munosabat ishtirokchilariga etkazuvchi vosita sifatida 
vujudga keladi va amal qiladi. 
Huquqiy tartibga solish jarayonini uch asosiy bosqichga ajratish mumkin: 
1. Ijtimoiy munosabatlarni qoidaga soluvchi (reglamentatsiya qiluvchi) yuridik 
normaning yaratilish bosqichi; 
2. Huquqiy norma asosida muayyan sub’yektlarda huquq va burchlar kelib chiqqan 
chogda yuridik normaning amal qilish bosqichi; 
3. Yuridik normada nazarda tutilgan holatlar, huquq va majburiyatlar vujudga 
kelganda sub’yektiv huquq va burchlarning amalga oshirilish bosqichi. 
Ko’rsatilgan uch bosqichdan tashqari yana bir bog’lovchi qo’shimcha (fakultativ) 
bosqich haqida gapirish lozim. Bu fakultativ bosqich huquqni qo’llashdir. 
Huquqiy tartibga solish jarayonining uch bosqichiga uchta muhim unsur (huquqiy 
hodisa) muvofiq keladi: 
a) huquqiy normalar; 
b) huquqiy munosabatlar; 

---

202 
v) sub’yektiv huquq va majburiyatlarni amalga oshirish aktlari. 
Yuqorida zikr etilgan qo’shimcha bosqichga muvofiq tarzda huquqiy tartibga solish 
mexanizmida qo’shimcha (fakultativ) unsur - huquqni qo’llash aktlari maydonga chiqadi. 
Huquqiy tartibga solish mexanizmining har bir unsuri, o’z navbatida, o’ziga xos 
kichik tizimni tashkil etadi. Chunonchi, yuridik normalarning yaratilish bosqichiga muvofiq 
keladigan tizimga - huquqiy ong, huquq ijodkorligi aktlari, normativ yuridik aktlar, huquqiy 
normalar, me’yorlar, hujjatlarni tizimlashtirish, yuridik texnika va boshqalar kiradi; 
yuridik normalarning amal qilish bosqichidagi huquqiy munosabatlar tizimiga - 
huquq sohibi, yuridik faktlar, umumiy va konkret huquqiy munosabatlar kiradi; 
huquq va majburiyatlarni amalga oshirish tizimiga -huquqiy munosabat 
qatnashchilarining muayyan xatti-hara-katlari, huquqni qo’llash aktlari kiradi. 
Yuqorida sanab o’tilgan tizimlarni huquqiy tartibga solish jarayonining bo’ganlari deb 
atash mumkin. Ushbu jarayonda amal qiladigan unsurlarning mujassam bir butunligi 
huquqiy tartibga solish mexanizmini tashkil etadi.