|
Grammatik tahlil asosidagi orfografik mashqlar. Bunda grammatik va
orfografik hodisalar orasidagi munosabatni o‘rganish yuzasidan ko‘nikma xosil
qilinadi. Orfografik qiyinchiliklar, yozishda ikkilaniladigan o‘rinlari aniqlanadi.
Mashqdagi kerakli so‘z, so‘z birikmasini o‘quvchi o‘zi topib, tahlil qilib berishi,
tushuntirishi, isbotlab berishi, solishtirishi zarur. Masalan, otlardagi kelishik
qo‘shimchalarining yozilishini tushuntirishda, o‘qituvchi otlarni topish, kelishik
qo‘shimchalarini aniqlash, nima uchun u yoki bu kelishik qo‘shimchasi yozilganini
tushuntirish, shunga o‘xshash boshqa misol topish vazifasini beradi. O‘quvchilar
topshiriqni mustaqil, zarur bo‘lganda o‘qituvchining yordami bilan bajaradilar.
Orfografik mashqlar matnni tahlil qilishdan boshlanishi foydali. Masalan, matnni
ko‘chirib yozishdan oldin so‘z ichidagi unli va undosh tovushlarni topadilar,
undoshlarning jarangli va jarangsizlarini anitqlab, qaysi xarf yozilishi kerakligini ani
qlaydilar so‘ngra matnni ko‘chirib, tahlil vaqtida an iqlangan xarflarning tagiga
chizadilar.
Tahlil ikki xil o‘tkaziladi. Matnni ovozsiz ko‘rib turib o‘qish; ovoz bilan
o‘qish. Bularning xar ikkalasi ham ahamiyatli bo‘lib, ko‘ru uquviga, ikkinchisi esa
eshituv uquviga asoslanadi.
O‘quvchilar diqqatini faollashtirishmaqsadida tarqatma materiallar, kartochkalar
bilan yangi pedagogik texnologiyalar asosida ishlanadi. Masalan, d, t xarflari
106
tushirib qoldirilgan kartochkalar tarqatiladi. O‘qituvchi shu qoidaga oid boshqa
so‘zlarni aytib, oxirida qaysi xarf yozilishini so‘raydi, o‘quvchilar qo‘llaridagi
so‘zlar ichida qaysi xarf yozilishi kerakligini aytadilar. So‘zlar yozilgach, shu
xarflar tagiga chiziqcha chiziladi.
Yangi pedagogik texnologiyalar asosida kartochkalar bilan ishlash o‘quvchilar
diqqatini faollashtiradi, o‘quvchilar bilim saviyasini, o‘zlashtirish darajasini
aniqlashga yordam beradi.
Ko‘chirib yozuv. Ko‘chirib yozish turli xil bo‘ladi. Qo‘l yozma xarf bilan
yozilgan matnni ko‘chirish, bosmacha xarfli matnni ko‘chirib yozish; ko‘chirib
yozishni o‘zi, qisman ko‘chirish, aytgan joylarini topib ko‘chirish; turli
topshiriqlarni bajarib, ko‘chirish va x. k.
Ta’limning dastlabki davrida ko‘rib turib yozish talab etiladi. Keyinchalik ish
murakkablashib boradi. So‘zlar berilgan rasmlar tartibida; gap ichida so‘z o‘rni
almashtirilib berilgan matnni to‘g‘ri ko‘chirish; matn ichidan kerakli so‘z va
gaplarni topib ko‘chirish, namunaga qarab yozish va boshqalar. Bunda so‘zning
talaffuzi, shakli ustida ishlash, yoddan yozishga o‘rgatish ishlari amalga oshiriladi.
Ayrim xollarda ko‘chirib yozish ayrim grammatik-orfografik topshiriqlarni
bajarishdan boshlanadi. Masalan zarur xarf yoki xarf birikmasini topish, ko‘chirib
bo‘lgandan so‘ng tagiga chizish; so‘z turkumlarini (ot, sifat, fe’l, olmosh) yoki
ularning belgilarini ( otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi, bo‘lishli va bo‘lishsiz
fe’llar; otlarning egalik va kelishik bilan turlanishi; fe’larning shaxs-son va
zamonini) aniqlash va yozuvda shu so‘z oldiga yoki qavs ichiga, ba’zan so‘z ustiga
yozib belgilanadi.
Ko‘chirib yozuvni orfografik mashq sifatida o‘tkazishda kuyidagi shartlarga
rioya qilish tavsiya etiladi: 1. o‘quvchilar ongiga mos keladigan, qiziqarli material
tanlash va tahlil etib, so‘ngra ko‘chirish. 2. Kitob va doskadan ko‘chirib yozish
texnikasini o‘quvchilarga o‘rgatish – avval o‘qi, o‘ylab ko‘r, tushunarlimi?, nimani
yozasan? Shu so‘zning yozilishini esda saqla. Endi yozib tekshir. Asta-sekin
o‘quvchi nafaqat so‘zlarni, balki gap va matnlarni ko‘chirib yozishga, uni kitob yoki
107
doskadagilar bilan solishtirib tekshirishga o‘rganadi. Buning uchun matnni diqqat
bilan o‘qiydilar, so‘zlarni bo‘g‘inlab o‘qib, xatolarini tuzatadilar.
Tanlab ko‘chirish -yozishning faol turi bo‘lib hisoblanadi. Bunda matn ichidan
ma’lum so‘z, gap, iboralar, grammatik formalar topib yoziladi. Masalan, matn
ichidan bir xil o‘zakli so‘zlarni ko‘chirib yozish, so‘z yasovchi qo‘shimchalarning
tagiga chizish, matndagi birlik va ko‘plikdagi so‘zlarni ikki ustun shaklida yozish;
hayvonlar, o‘simliklar, kiyimlar nomini ko‘chirib yozish kabi va boshqa
mashqlardan ham foydalanish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
