Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

1.2. Sodda gaplar shakllanishidagi omillar

Sodda gaplarning shakllanishida uch xil omil muhim rol o’ynaydi.

1.Sodda gapning shakllanishidagi leksik omil. Fikr tushunchalarsiz bo’lmaganligi bois sodda gap asosida ham, avvalo so’z yotadi. Zero, sodda gap asosidagi atov birlik – voqealangan leksemadir. Leksemaning guruhlanishida ham yetakchi omildan biri sifatida ularning sintaktik imkoniyat yotish bejiz emas. Shu boisdan tilshunoslikda gap bo’laklari va so’z munosabati ustuvor masaladan biri. Gap bo’laklari turli mustaqil so’z turkumi bilan ifodalanevaradi. Biroq har bir gap bo’lagi uchun ma’lum bir so’z turkumi ko’proq xoslangan boladi – semantik va Grammatik xossalari bilan ma’lum bir gap bo’lagi vazifasida mos so’zlar bor. Masalan, “kesim vazifasida kelish uchun ko’proq fe’l xoslangan” (I.I.Meshchaninov.) Ega, to’ldiruvchi vazifasida, asosan, ot va ot vazifasidagi so’z keladi. Bu so’z turkumlarining umumiy ma’naviy tabiati va grammatik xususiyati bilan belgilanadi. Masalan, ot turkumi ko’proq tobe bo’lak (ega, to’ldiruvchi, aniqlovchi) vazifasida kelganligi bois tobelovchi vosita bo’libkelishik qo’shimchalari faqat otga, kesim vazifasida ko’proq xoslanganligi bilan belgilanadigan “aldamchi” tasavvurlardir.

Aytilganlar asosida shunday xulosaga kelish mumkin : har bir so’z turkumi muayyan gap bo’lagi vazifasiga ko’proq xoslangan bo’lsa-da, bu vazifada boshqa turkum so’zlari ham kelaverganligi kabi, ma’lum vazifaga xoslanganlik uni nutqda boshqa mavqe egallashdan mahrum qilmaydi. Shuning uchun ham so’zning qaysi turkumga xosligini belgilashda uning qaysi gap bo’lagi vazifasida kelishi nisbiy, barqaror bo’lmagan asos vazifasini o’taydi.