Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

II BOB. SODDA GAPLAR LISONIY SATHDA

2.1. Sodda gaplarning lisoniy sintaktik qolipi

Lisoniy sintaktik qolip nutqiy hodisa sifatidagi sodda gaplarning asosiy grammatik va struktur (qurilish) xususiyatini o’zida mujassamlashtirgan mavhum qurilma sifatida yashaydi. Bu gapning struktur elementi orasidagi munosabatni ifodalab, uning umumiy grammatik ma’nosini mujassamlashtiradi.

Nutqda sodda gaplar turli-tuman: 1. Shavkat kitobni o’qidi. 2. Ortadi sevinchim. 3. Farg’ona, go’zalsan. Shuning uchun ularning qoliplari ham turli-tuman bo’lishi tabiiy. Yuqoridagi Shavkat kitobni o’qidi tipidagi cheksiz gaplar (Tohir xatni oldi. Munisa uyni supurdi) uchun (ega+to’ldiruvchi+kesim) Ortadi sevinchim tipida cheksiz gaplar uchun (ega+kesim), Farg’ona, go’zalsan tipidagi cheksiz gaplar uchun (undalma,kesim) qoliplari umumiy. Aytilganlardan ikkita ikki xil xulosaga kelish mumkin:

1. 
   qoliplar cheksiz gaplar uchun umumiy:
   
2. 
   bu qoliplarni ham cheksiz ajratish mumkin.
   

Ikkinchi xulosa lisoniy birliklarning cheklanganligi haqidagi qoidaga zid. Demak, yo qolip haqidagi xulosada hali izchillik va mukammallik yo’q, yoxud ajratilgan qoliplarda umumiylik yuqori darajada emas. Zero, boshqa lisoniy birlik kabi qolip ham miqdoran chekli va mohiyatan umumiy bo’lishi lozim.

Keltirilgan qolipning cheksizligi sababi – uning gaplarni umumlashtirishning ancha quyi bosqichida ekanligi. Chunki [undalma, kesim] va [ ega +kesi,] qolipi ham o’zaro farqli va umumiy belgi- xususiyatga ega. Bu qolip undalma va kesim uzvlari asosida o’zaro farqlanadi, biroq har ikkalasi uchun ham kesim uzvi qanchalik cheksiz ko’rinish kasb etmasin, ular lisonda bitta umumiylikka ega bo’lishi va bu umumiylikning zarrasi gap bo’lib kela oladigan istalgan hosilada mavjud bo’lishi shart. Xo’sh, o’zbek nutqida qo’llana oladigan gaplardagi yuqori darajadagi umumiylik nimadan iborat va u qanday tiklanadi? Buni aniqlash uchun bir necha o’nlab sodda gaplar olinib, ulardan nosintaktik, ya’ni almashtirilsa ham, o’zgartirilsa ham, sodda gap mohiyatiga daxl qilmaydigan fonetik (gap ohangi), grammatik (gap bo’laklari uchun asos bo’lgan so’z turkumlari) hodisalar, so’zlovchining kommunikativ niyati (ifoda maqsadi: dark, so’roq, buyruq), emotsional jihatlar ( gapdagi his-hayajon), gap bo’laklari tarkibi (yig’ma, yoyiq, analitik bo’laklar), shaxsning tavsifi kabilar gapning mohiyatini qorong’ilashtiruvchi o’zga hodisa, tajalli sifatida gap tarkibidan chetlashtiriladi. Shuningdrk, tajallilardan holi qilingan cheksiz qoliplardagi farqlar e’tibordan soqit qilinib, umumiyliklar saqlab qolinaveradi. Demak, sodda gap lisoniy sintaktik qolipini aniqlash ikki bosqichda amalga oshiriladi:

1. 
   nosintaktik hodisalarni chetlashtirish:
   
2. 
   farqlarni soqit qilish – aynanliklarni ajratish
   

Quyidagi sodda gaplardan dastlab nosintaktik hodisalarni chetlashtirishga harakat qilamiz. 1. Shavkat uyga borsin! 2. Qaylardasan, sevikli erkam? 3. G’urbat axtarganga g’urbat ekan bu dunyo! 4. Sen ham uni sevasanmi?

Bu sodda gaplarda quyidagi nosintaktik hodisalar mavjud: