Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

I BOB. SODDA GAP NUTQIY SATHDA

1.1. Nutqiy gapning belgilari

Gap, avvalo, sintaktik tugallangan qurilma ekanligi bilan xaralterlanadi. Bu esa u orqali ifodalanayotgan fikrning nisbatan tugallanganligi bilan belgilanadi. Sintaktik tugallanganlik – gapning kesimlik ko’rsatkichlari bilan shakllanganligi va tugal ohangga egaligidir. Sodda gap esa faqat bitta ma’lum bir fikr va maqsadni ifodalovchi sintaktik tugallangan gapdir.

Demak, sodda gapda anglashilgan fikr deyilganda, undagi asosiy axborot tushuniladi. Boshqa yordamchi, asosiy bo’lmagan axborotlar uning yuzaga chiqishida vosita bo’lib xizmat qiladi. (To’liqsiz gaplarda sintaktik tugallik bo’lmasa ham, fikr anglashilaveradi. Ulardagi sintaktik tugallik matndan yokinutq vaziyatidan ma’lum bo’lib turadi.) Sintaktik tugallik sintaktik o’rin bilan ajralmas holda, ya’ni lug’aviy birlik kesimlik shaklida bo’lishining o’zi uni sodda gap sifatida qarashga asos bo’la olmaydi. Masalan Aytim deganing nimasi?gapidagi aytdim so’z shakli – kesimlik ko’rsatkichlari bilan shakllangan atov birligi. Lekin u kesimlik o’rni bilan ta’minlanmaganligi bois ushbu qurshovda sodda gap maqomiga ega emas. Kesimlik shaklidagi so’z gap bo’lishi uchun kesimlik maqomiga ega bo’lishi kerak. Sintaktik tugallanganlik kesimlik shakli va o’rni bilan belgilanar ekan, bunda tilning yaxlit vujudligi yana bir karra yaqqol namoyon bo’ladi.

Til shathlardan iborat. Til yaxlit vujud ekan, bu sathlar gapning asosiy vazifasi bo’lgan axborot uzatish va qabul qilish jarayonida butunlik sifatida ishtirok etish lozim. Buni gapda ko’ramiz. Sodda gapning sintaktik tugalligi uchun, dastavval, ma’lum bir mustaqil so’z va kesimlik shakli talab etiladi. O’qidim birligi o’qi atov birligi va [-dim] kesimlik shakli birikuvidan iborat. Demak, bunda tilning tarkibiy uzvlari – leksik va morfologik sathlarining birligidagi harakati ko’zga tashlanadi. Sodda gap uchun lug’aviy va morfologik omil hamkorligi yetarli emas. Uning uchun sintaksisning xos omili – sintaktik o’rin zarur bo’ladi. Sintaktik o’rin esa qurilmaning o’ziga xos tugal ohang bilan namoyon bo’lishini taqozo etadi. Bundan ko’rinadiki, fonetik omil sintaktik tugallikka yakun yasaydi. Demak, sodda gapda tilning barcha sathlari – leksik, morfologik, sintaktik va fonetik sathlar yaxlit vujud sifatida namoyon bo’ladi, voqealanadi. Quyida ularning har biriga bir butunlikning bo’laklari sifatida alohida-alohida to’xtalamiz.

Nutqiy gapning asosiy belgilari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin:

1. 
   gap nisbiy tugal fikr anglatadi;
   
2. 
   gap grammatik shakllangan bo’ladi;
   
3. 
   tugal fikr va sintaktik shaklga muvofiq tugallangan ohangga ega bo’ladi;
   
4. 
   axborot beruvchi eng kichik birlik sanaladi.