Олий ва ¤рта махсус таълим вазирлиги

ISMLARNING MUNOSABAT SHAKLLARI

Ism asoslarga qo`shilib, ularni boshqa so`zlarga bog`lab keladi va gap bo`laklarini shakllantirishga xizmat qiladi. Ismlarning munosabat shakllariga egalik, kelishik va –man, -san, -dir qo`shimchalari, bo`lmoq, sanalmoq, hisoblanmoq kesimlik bog`lamalari kiradi.

Egalik qo`shimchalari – ismlarga qo`shilib asos qismida ifodalangan narsaning belgisini, xusiyatini, harakat-holatini uch shaxsdan biriga qarashliligini bildirgan qo`shimchalar egalik qo`shimchalari deyiladi.

birlik ko`plik

I onam borishim onamiz borishimiz

II onang borishing onangiz borishingiz

III onasi borishi ona(lar)i borish(lar)i

Undosh bilan tugagan ismlarga –im, -imiz, -ing, -ingiz, -i, -lari; unli bilan tugagan ismlarga –m, -miz, -ng, -ngiz, -si, -(lar)i qo`shimchalari qo`shiladi.

viloyat, shahar, tuman, korxona nomlarida qo`llangan egalik qo`shimchalari xoslik, tegishlilik,umumdan ajralganlik ma’nolarini ifodalaydi: Orol dengizi, Bobur bog`i, Amir Temur xiyoboni. Bu gaplarda egalik ma’nolari anglashilmaydi.

Ravishlarida egalik qo`shimchalari ajratilmaydi, ular yaxlitlanib qolgan bo`ladi: kechasi, kunduzi, ertasiga, uzunasiga, kechalari.

Egalik qo`shimchasini olgan so`zdan oldin qaratqich kelishigi shaklidagi so`z belgili va belgisiz qo`llaniladi: kitobning varag`i, cho`l havosi, mening ustozim.

Sifatdosh va xarakat nomi tarkibidagi egalik qo`shimchalari harakat bajaruvchisining shaxsi va sonini bildiradi. Shuning uchun ulardan oldin qaratqich kelishigini olgan so`zning ko`pincha qo`llanilishiga ehtiyoj bo`lmaydi. Masalan: Bilganingni ayt. Kachon kelishini bilmaymiz.

Ba’zan egalik qo`shimchasi belgisiz shaklda qo`llaniladi: bizning uy, sizning ko`cha. Egalik qo`shimchasini olgan so`z bosh kelishikdagi so`zga birikishi ham mumkin, bunda xoslik, umumiylik ma’nosi ifodalanadi: Toshkent shahri, Navoiy ko`chasi, «Qutlug` qon» romani.

Qarashlilik ma’nosi ismlarga –niki lug`aviy shakl yasovchi qo`shimchasini qo`shish orqali ham ifodalaniladi. Bu shaklni olgan so`z gapda faqat kesim vazifasida keladi, shaxs-sonda o`zgarmaydi: kitob meniki, kitob Karimniki.