Очувчи поғоналардаги панеллар кенглиги Ш

17. КОН ИШЛАРИНИНГ ИҚТИСОДИЙ АСОСЛАРИ ВА РЕЖАЛАШТИРИШ
17.1. Режалаштиришнинг иқтисодий кўрсаткичлари

Бу кўрсаткичлардан энг муҳимлари: таннарх, фойда, рентабеллик, иш унумдорлиги, фонд қайтариши ва фонд хажми.

Келажакдаги кон ишларини баҳолашнинг иқтисодий кўрсаткичлари (беш йиллик ва босқичли) шунингдек керакли капитал харажатлар ҳисобланади (абсолют ва нисбий) ва уларнинг киритилиш вақти ҳисобланади.
Товар маҳсулотнинг таннархи уни ишлаб чиқаришга бўлган жорий харажатлар билан аниқланади (таннарх киртилишидага эксплуатацион харажатлар). Кон-қазиб олиш ташкилотининг товар маҳсулоти сақлаш жойига келтириш учун ажратилган фойдали қазилма ҳисобланади ва стандартлар ва техник кўрсаткичлар билан мос келади. Кон-қайта ишлаш комбинатлари таркибига кирувчи карьерлар учун қайта ишлашга ажратилган руда товар маҳсулотга киради.
Товар маҳсулот улгуржи ва чакана нархларда баҳоланади. Нархлар фойдали қазилманинг сифатига кўра ўрнатилади (фойдали ва зарарли компонентларнинг таркиби, кўмир маркаси ва бошқалар). Сотиш нархини кўрсатувчи товар маҳсулотнинг нархи (улгуржи ва чакана нархларда) маҳсулотнинг сотилиш хажмини кўрсатади. Ҳисоб нархлари ҳар бир карьер учун ўрнатилади ва фойдаланишнинг аниқ ҳолатларини кўрсатади. Улгуржи нархлар бассейн, тармоқ ва бошқалар учун ўртачалаштирилган ҳисобланади.
Фойда, ташкилот ишининг синтетик кўрсаткичи ҳисобланади, у маҳсулотнинг нархи ва фойдаланиш нархининг тўлиқ суммаси фарқи билан аниқланади.
Рентабеллик (рентабеллик даражаси) асосий фондларнинг умумий нархининг ва нормаллаштирувчи айланма суммаларнинг нисбати билан аниқланади.
Фонд қайтариши ва фонд хажми ташкилотнинг асосий фондларининг фойдаланиш даражасини кўрсатади. Фонд қайтариши асосий ишлаб чиқариш фондининг маҳсулот қийматига нисбати билан аниқланади, фонд хажми эса (фонд қайтаришга тескари катталик) маҳсулот бирлигига асосий фондларнинг нархини кўрсатади.
Капитал ҳаражатлар объектлари сифатида кон капитал ишлар (капитал траншеялар қуриш, қия стволлар қуриш), ускуналар сотиб олиш, қурилиш-монтаж ишлари кўрсатилади.
Мехнат харажатларини хисобга олишда мехнат унумдорлигини ошириш темпи билан ҳисобланилади. Бу ерда технологияни, механизация ва кон ишларини ташкил қилиш, ишнинг илғор технологиясини киритиш инобатга олинади.
Фойдали қазилмани қазиб олишниг тўла нархи қазиш ва очиш ишларидан келиб чиқади, улар шунингдек умумий карьер ва умумий комбинат харажатлар билан тўлдирилади.
Кон-геологик ҳолатларнинг ўзгаришида ускуналардан фойдаланиш технологияси ва қўлланиладиган ускуналар нархини тахминий статик ва йиғим ишлари натижаларига кўра аниқланади. Таннарх кўрсаткичлари вақт билан ўзгаради ва уларни қатор йилларда ўзгаришлар ва тенденцияга кўра ўртачалаштириш керак. Нисбий кон-геологик ва кон-техник кўрсаткичларнинг ўзгармас ҳолатларида йиллик ва беш йиллик режалаштиришда таннарх режалаштириш натижалари ҳисобига кўрилади.
Таннарх аниқлашнинг асосий усули сифатида режалаштиришда аниқ ҳолатларда калькуляция ҳосил қилишнинг асоси ҳисобланади.
Цех таннархини ҳисоблаш харажатларга кўра аниқланади: ёрдамчи материаллар ва технолгик мақсаддаги энергия; ишчиларнинг асосий ва ёрдамчи иш ҳақи; ижтимоий суғуртага ажратмалар; юкларнинг карьер ички кўчирилиши; ишлаб чиқаришни тайёрлашга бўлган ҳаражатлар; ускуналарни сақлаш ва фойдаланишга бўлган ҳаражатлар; цех харажатлари.
Ташкилотнинг тузулмасига кўра харажатлар цехлар бўйича гуруҳланади ва умумийлаштирилади; “очиш майдончаси”, “қазиб олиш майдончаси”, “тоғ жинсини ташиш”, “рудани ташиш”, “бурғулаш цехи”, “умумкарьер цехлари” ва бошқалар. Кейин улар иккита категорияга ажратилади – “очиш ишларига харажатлар” ва “қазиш ишларига харажатлар” ва очиш ва қазиш ишларининг аниқ хажмларига кўра иккита асосий эксплуатацион кўрсаткич ўрнатилади: очиш ишларининг Св 1м3 (т) га харажатлар ва фойдали қазилмани Сд қазиб олиш учун бўлган харажатлар 1 т (м3).
Ишлаб чиқариш таннархини ҳисобга олишда шунингдек тугатилмаган ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобланади, шунингдек умумкарьер ва бошқа ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобланади.
Жорий тузатиш ишларига бўлган умумкарьер харажатлар ва асосий ускуналарни сақлаш, бошқарувчи сақлаш ва карьер ҳизматларини сақлаш, ПМ ва ВВ ларни тайёрлаш ва етказиш, кон-капитал ишлар амортизацияси, мехнат муҳофазаси, лабораторияни сақлаш асосан қазиш ишларига бўлган ҳаражатларга киради.
Товар маҳсулотнинг таннархи ишлаб чиқариш таннархи ва ишлаб чиқаришдан ташқари бўлган ҳаражатлар (илмий ишларга бўлган ҳаржатлар ва бошқалар) суммаси сифатида кўрсатилади.
Фойдали қазилмани қазиб олишнинг тўла таннархини аниқлаш учун (х даври учун) хар бир давр учун очишнинг режавий коэффициенти Кп аниқланади (очишни тугатиш коэффициенти):
С_их=С_д.к+К_пС_вх, (17,1)
Очишнинг режавий коэффициенти қазиб олиш даврига кўра ўзгариши сабабли ва хар бир босқич учун С_дх ва С_вх кўрсаткичи ҳос, фойдали қазилманинг тўла таннархи барча ёки характерли режалаштирилувчи йиллар бўйича аниқланади. Шу ўринда режалаштириш даври ошиши билан очиш ва қазиб олиш ишларининг харажатларини аниқлашнинг соддалаштирилган варианти аниқланади.
Очиқ усулда қазиб олишнинг рентабеллиги режали ва мумкин бўлган фойдали қазилма таннархи нисбати билан аниқланади. Мумкин бўлган таннарх сифатида кўпинча шу фойдали қазилмани ер ости усулда қазиб олиш таннархи кўзда тутилади. Қуйидаги принципиал ҳолатлар мумкин бўлади:

1. 
   Конда бир сифатдаги фойдали қазилма қазиб олинади, унга давлат томонидан сотиш нархи кўрсатилган Ц_и (тошли ва қўнғир кўмирни қазиш, тузлар қазиш, табиий қурилиш материалларини қазиш). Бундай ташкилотларнинг рентабеллиги қуйидаги ҳолатда таъминланади:
   

С_и≤Ц_и. (17.2)
Сотиш нархи Ц_и ўрнига маҳсулотнинг чегаравий кўрсаткичларининг бошқа кўрсаткичлари бўлиши мумкин. масалан, кесимда қазиб олинадиган кўмирнинг нархи келтириладиган ёқилғи ва электр энергияси нархидан юқори бўлмаслиги керак.

2. 
   Кон ҳолатлари бўйича конда бир вақтда бир нечта фойдали қазилма тури ёки сифатдагиси қазиб олинади, уларнинг ҳар бири сотиш нархига ёки бошқа факторлар бўйича чегаравий нархга эга бўлади.
   

Ҳар бир қазиб олинадиган фойдали қазилма тури ва нави бўйича хажмларда q₁, q₂, …м³ (т) ва мос келувчи сотувчи нархларда ёки мумкин бўлган чегаравий уларнинг нархида Ц₁, Ц₂... руб/м³ (т)шу карьерда қазиб олинадиган фойдали қазилманинг ўртача мумкин бўлган нархи, руб/м³ (т)
С_и=(q₁Ц₁+q₂Ц₂+…)/(q₁+q₂+…). (17.3)
Агар карьерда асосий қазиб олинадиган фойдали қазилма билан бирга q_иқўшимча равишда келувчи фойдали қазилма бўлса, у мумкин бўлган сотиш нархи бўйича Ц_п аниқланади, буна очиқ кон ишларининг иқтисодий унумдорлиги ошади:
С_и≤(q_иЦ_и+q_пЦ_п)/q_и.(17.4)

3. 
   Стандартларга ва кондицион маҳсулот олиш талабларига жавоб бермайдиган фойдали қазилма қазиб олиш конида қазиб олинган ва омборга жойлаштирилган фойдали қазилмадан ажратиб олиш талаб қилинади. Шу ўринда:
   

С_и≤q_кЦ_и/(q_к+q_н). (17.5)

4. 
   Сифат бўйича давлат стандартларига жавоб бермайдиган фойдали қазилма қазиб олинса, бунда уни сотиш учун ҳом – ашёни карьерда бирламчи қайта ишлаш ишларини бажариш керак ва бунда қайта ишлашга қўшимча ҳаражатлар бўлади З_п, руб/м³ (т):
   

Шу ўринда: С_и≤Ц_и-З_п. (17.6)

5. 
   Конда шу ерда қайта ишлаш ташкилотларида қайта ишланувчи ҳом-ашё сотилади (қора ва рангли металл рудалари, кимёвий ҳом-ашё ва бошқалар). Шу ўринда карьер цех ҳуқуқи асосида комбинатга киради. Ҳом-ашёга сотиш нархи одатда ўрнатилмайди, кон ишлаб чиқариш унумдорлиги ҳақида эса охирги маҳсулот кўрсаткичлари бўйича баҳо берилади (металл, концентрат ва бошқалар).
   

Турли карьерларда ва ер ости рудникларида руда сифати одатда турлича, ва кўпинча рудадан олинган концентрат (хатто металл) шунингдек сифати ва қиймати бўйича фарқ қилади. Бундай ҳолатларда иқтисодий кўрсаткичларни таққослаш учун тайёр маҳсулот бирлигига қаралади. Ҳисоблар карьер учун, бойитиш жараёнлари учун ва оралиқ маҳсулот умумкомбинат жараёнига киргунча ва умумий иқтисодиётга киргунча ҳисоблар бажарилади.