O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Мир  философии.  Часть  2.  1991,  127— 138-betlar.

388

---

ning  natijasi  ekanligini  isbotlab  berdi.  Z.Freyd  qadim  zamon- 

lardan  buyon  insoniyat  yaratgan  madaniyat  insonning  ana  shun­

day  his-tuyg‘ularini  ta’qiqlagan,  oqibatda  bu  holat  inson  ruhi- 

yatining  eng  chuqur  va  qorong‘u  joyida  saqlanib  qolavergan1, 

deb  ta’kidlaydi.

Freydning  ruhiy  tahlil  ta’limotida  «psixologik  energiya»  tushun- 

chasi  alohida  ahamiyatga  ega.  Ya’ni  inson  shu  energiya  asosida 

o‘z  hayotini  davom  ettiradi,  faoliyat  ko‘rsatadi.  Ushbu  energiya 

uni  yashashga,  faoliyat  ko‘rsatishga  undaydi,  deb  tushuntiradi.

Freydning  e’tirof  etishicha,  inson  ongi  va  faoliyati,  onglilik 

bilan  ongsizlik  orasidagi  dialektik  aloqadorlikka  bog‘liq.  Ongli- 

likni  oshirmoq  uchun  ongsizlikning  ham  faolligini  oshirmoq 

zarur.  Ongsizlik  —  takomillashib,  o‘zgarib  turadigan  ruhiy  jara- 

yondir.  Ongsizlik  o‘zgarmas,  tug‘ma  instinktgina  emas,  balki  u 

ong  singari  uzluksiz  o‘zgarib  turadi,  deb  ko‘rsatadi.  Shuning 

uchun  bilish  jarayoni  insonning  faqat  ongli  holatini  o‘z  ichiga 

olmay,  balki  ongsiz,  noratsional  faoliyatini  ham  o‘z  ichiga  mu- 

jassamlashtirishini  isbotlab  berdi.

Freyd  qarashlarini  uning  tarafdorlari  E.Fromm,  V.Rayx, 

G.Markuze  va  boshqalar  davom  ettirdilar.  Ayniqsa,  E. Fromm 

uning  ruhiy  tahlil  haqidagi  ta’limotini  ijtimoiy  hayotga  tadbiq 

etdi2.  Lekin  Fromm  «ijtimoiy  muhitni»  tahlil  etganda,  odamlar- 

ning  manfaatlari  turlicha  ekanligi,  inson  ijtimoiy  mohiyatini 

mavhum  ruhiy  tahlil  yordamida  tushuntirib  bo‘lmasligini  fahmlay 

olrnadi.  U  o‘zining  asarlarida  hozirgi  kapitalistik  ijtimoiy  muhitni 

ruhiy  kasalga  mubtalo  bo‘lgan  «hasta  jamiyat»,  deb  ta’rifladi3.

Odamning  inson  sifatida  shakllanishida  tabiiy  (biologik)  va  ijti­

moiy  (sotsiologik)  omillar  dialektikasini  ochib  berishda  ijtimoiylik 

rolini  bo£rttirib  ko‘rsatgan  falsafiy  ta’limotlardan  biri  marksizm  edi. 

Marksizm  asoschilaririing  tushuntirishicha,  inson  tabiatini  belgilashda 

hal  qiluvchi  rolni  ijtimoiy  muhit  o‘ynaydi.  Bunday  biryoqlama 

yondashuv  inson  muammosini  o‘rganuvchi  tabiiy  fanlarga  ham  o‘z 

ta’sirini  o‘tkazdi.  Oqibatda,  inson  biologiyasi  haqida  bayon  etilgan