O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 

Kartezianlik  Dekart  va  uning  izdoshlari  ta’limoti  XVII—XVIII  asrlarda  Fran- 

siya  va  Gollandiyada  keng  tarqalgan  edi.

304

---

ishlab  chiqarish  munosabatlari  shakllana  boshladi.  Ma’rifatparvarlik 

g'oyalari  tarix  sahnasiga  kirib  kelayotgan  angliyalik  yangi  mulk- 

dorlar  tabaqasi  manfaatiga  mos  bo‘lib  tushdi.

XVIII 

asr  Yevropa  falsafasida  inson,  bir  tomondan  o'zining 

xususiy  manfaati  uchun  harakat  qiluvchi  mavjudot  sifatida 

ta’riflangan  bo‘lsa,  ikkinchi  tomondan  barcha  kishilar  tengligini 

himoya  qiluvchi  buyuk  qudrat  ekanligi  rasman  tan  olindi. 

Shuningdek,  XVIII  asr  Yevropa  falsafasi  o‘sha  davrning  eng 

muhim  ijtimoiy  illati  bo‘lgan:  faqat  o‘z  manfaatini  ko‘zlab  faoli­

yat  ko‘rsatuvchi  xudbin,  ichi  qora  kishi  bilan  aql  va  adolat 

bayroqdori  bo‘lmish  oqko‘ngil,  el-yurt  manfaati  haqida  bosh 

qotiruvchi  elparvar  inson  o‘rtasidagi  kelishmovchiliklarni  bar­

taraf  etishga  urindi.

XVIII 

asr  Yevropa  falsafiy  tafakkurining  o‘ziga  xos  xususi­

yatlaridan  yana  biri  inson  ongi  va  faoliyatida  bo‘ladigan 

o ‘zgarishlarni  umumiylik  va  ayrimlik,  tasodif  va  zaruriyat 

chig‘irig‘idan  o‘tkazib  tahlil  etilganligi  bilan  xarakterlanadi.  XVII 

asrda  fransuz  faylasuflari  inson  manfaatlariga  qaratilgan  indivi­

dual  hulq-atvomi  boshqarib  turuvchi  yagona  kuch  —  tabiat  deb 

tushuntirishgan  bo‘lsalar,  nemis  ma’rifatparvarlari  ushbu  muam- 

moga  panteistik  nuqtayi-nazardan  yondashib,  ya’ni  «dunyoviy 

aql»  ko‘zi  bilan  qarab,  inson  ongida  bo'ladigan  o‘zgarishlar 

axloqiy  va  huquqiy  prinsiplar,  normalar  ta ’sirida sodir  bo‘ladi, 

deb  tushuntirdilar.

Shunday  qilib,  Yevropa  ma’rifatparvarlari  Renessans  davri 

gumanizmini  har  tomonlama  rivojlantirdilar.  Inson  nafaqat  Xudo 

oldida,  balki  qonun  oldida  ham  teng  bo‘Imog‘i  darkor.  Inson 

insonning  quli,  cho‘risi  emas,  birodari  bo‘lmog‘i  zarur.  Aho- 

lining  ayrim  tabaqalari:  zodagonlar,  ruhoniylarga  berilgan 

tabaqaviy  imtiyozlami  bekor  qilish  lozim,  degan  g‘oyani  olg‘a 

surdilar.  Barchaning  huquqiy  tengligini,  qonun  oldida  barobar- 

ligini  yoqlab  chiqdilar.