O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Gelvetsiyning  «Inson  haqida»  asari  uning  vafotidan  so ‘ng  1793-yilda  chop 

etilgan.

2  Гельвеций.  Истинный  смысл  системы  природы.  М .,  1923,  47-bet.

300

---

Fransuz  faylasufi  Pol  Anri  Golbaxning1  fikriga  ko‘ra,  inson 

tabiatning  bo‘lagi,  shuning  uchun  ham  uning  faoliyati  tabiat 

qonunlariga  bo‘ysunadi.  Bunday  naturalistik  nuqtayi  nazarda  tur­

gan  faylasuf,  insonning  biri  ikkinchisiga  qarama-qarshi  turgan, 

ikki  mohiyatga  ega  bo‘lgan  diniy  qarashlarini  tanqid  qiladi. 

Golbaxning  tushuntirishicha,  inson  o‘zining  fikrlash  madaniyati 

va  ish  bajarish  qobiliyatlarining  vujudga  kelish  sabablarini  tushun- 

tirib  bera  olmaganligi  uchun  ham  «ma’naviylik»,  «jonning 

o‘lmasligi»  kabi  tushunchalar  paydo  bo‘ldi.  Shuning  uchun  ham 

u,  «Agar  bizdan  inson  nima  deb  so‘rashsa,  biz  darhol  bu  turli 

o'zgarishlarni 

his

  qilish,  sinab  ko‘rish  va  fikrlash  uchun  tashkil 

qilingan  moddiy  mavjudotlar,  deb  javob  berardik»2,  deydi.

Golbaxning  fikricha,  inson  —  muhitning  mahsuli.  Chunon­

chi,  insonni  tabiat  hech  qachon  johil  qilmaydi,  balki  ijtimoiy 

vaziyat  ta’sirida,  u  aqlli  yoki  nodon  bo‘ladi.  Masalan,  despo- 

tizm  insonni  fuqaro  qilib  emas,  qul  qilib  shakllantiradi.  Fran­

suz  faylasufi  muhit  deganda,  eng  awalo,  siyosiy  vaziyatni, 

jamiyatda  mavjud  bo‘lgan  yuridik  qonunlarni  tushunadi.

Agar  qonunlar  yaxshi  bo‘lsa,  axloq  ham  yaxshi  bo‘ladi. 

Agar  qonunlar  axmoqona  bo‘lsa,  turgan  gapki,  axloq  ham 

ahmoqona  bo‘ladi.  Shuni  unutmaslik  zarurki,  deb  ta’kidlaydi 

mutafakkir,  qonunni  xalq  emas,  balki  monarx  yaratadi.  Shuning 

uchun  ham,  qonunning  ijodkori  bo‘lgan  monarx  ma’rifatli, 

insonparvar  hukmdor  bo‘lmog‘i  lozim.  0 ‘sha  ma’rifatli,  inson- 

parvar  monarx  o‘zi  yaratgan  qonunlari  bilan  o‘ziga  tobe  bo‘lgan 

fuqarolarni  baxtiyor  qiladi,  degan  fikr-mulohazalarni  bayon  etadi.

Inson  borlig‘i  haqida  Golbax  qarashlarida  ba’zan  biri  ikkin­

chisiga  zid  mulohazalar  uchrab  turadi.  Chunonchi,  uning  fikriga 

asosan  bir  holatda  insonning  faoliyat  ko'rsatishida  turli  tabiiy 

omillar  ha 1  qiluvchi  ahamiyatga  ega  bo‘ladi  deyilsa,  boshqa  bir 

holatda  Gelvetsiy  kabi  shaxsning  shakllanishida  va  rivojlanishida