O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

dosh  bo'lgan. 

1751-yildan  e ’tiboran 

0‘zining  butun  ongli  faoliyatini  ilm-fanga 

baxshida  etgan.  1771 -yilda  vafot  etgan.  Uning  inson  to‘g lrisidagi  qarashlari  «Aql 

haqida»  (1758-y.),  «Inson  haqida»  (1793-y.)  asarlarida  bayon  etilgan.

299

---

«Inson  haqida»1  asarida  bayon  etgan.  Uning  fikriga  ko‘ra,  inson

—  tabiatning  bir  bo‘lagi,  «sof  fizik  mavjudot»dir.  «Inson  — 

tabiat  yaratgan  nodir  asardir,  u  tabiatda  mavjud  bo‘ladi  va 

uning  qonunlariga  bo‘ysunadi»2.  Gelvetsiy  insonda  axloqiy  fa­

zilatlar  va  intellektual  qobiliyatlarni  shakllantirishda  ijtimoiy 

muhitning  yetakchi  rol  o ‘ynashi  haqidagi  o ‘z  zamondoshla- 

rining  ta ’limotlarini  yanada  rivojlantirdi.  Tug‘ma  axloqiy  fazi­

latlar  haqidagi  xristian  dini  aqidalarini  tanqid  qilib,  inson­

dagi  ruhiy  va  axloqiy  fazilatlarning  shakllanish  jarayoniga, 

ularning  mustahkamligini  ifodalovchi  mezonlarni  aniqlab  be­

rishga  harakat  qildi.

Gelvetsiyning  fikriga  ko‘ra,  inson  axloqining  asosiy  mezo- 

ni  «foyda»dir.  Lekin  u  «foyda»ni  bir  kishiga  taalluqli  fazilat 

emas,  deydi.  Foyda  —  bir  kishi,  ya’ni  individning  jamiyat­

ning  boshqa  a ’zolariga  nisbatan  haddan  ortiq  boyib  ketishini 

ifodalovchi  ko‘rsatkich  emas,  deb  tushunadi.  Ezgulikka  qara­

tilgan  inson  faoliyatining  asosida  individual  va  ijtimoiy  man- 

faat  o ‘rtasidagi  kelishuv  yotmog‘i  zarur,  deb  hisoblaydi.  Ijti­

moiy  manfaat  —  jamiyat  a ’zolarining  ko‘pchiligi  manfaati- 

ning  yig‘indisidir.

Fransuz  faylasuflarining  tushuntirishicha,  moddiy  sohada 

b o ‘ladigan  o ‘zgarishlar  m a’lum  qonuniyat  asosida  sodir 

bo‘lganidek,  insonning  ongi  va  faoliyatida  bo‘ladigan  o‘zgarishlar 

ham  qudratli  tabiiy  qonun  —  «manfaatlar  qonuniga»  bo‘ysunadi. 

«Manfaat»  inson  faolligini  vujudga  keltiruvchi  barcha  asosiy 

omillarni  birlashtiradi.  Manfaatlar  bir  tomondan,  tabiiy  fizik 

manfaatlar,  ikkinchi  tomondan  esa  dahshatdan  iborat  bo‘ladi. 

Fizik  manfaatlar  deganda  ochlik  va  jismoniy  kasallik  tushuniladi. 

Ushbu  manfaatni  Gelvetsiy  insonni  harakatga  keltiruvchi  kuch 

deb  biladi.  Dahshatlar  ichida  esa  eng  ahamiyatlisi  —  o‘ziga  haddan 

tashqari  ortiq  bino  qo‘yishdir,  deb  tushunadi.

Gelvetsiyning  e’tirof  etishicha  odamlar  yashayotgan  ijtimoiy 

muhit,  ular  shaxsining  vujudga  kelishida  hal  qiluvchi  rol  o'ynaydi, 

kishilar  ruhiyatida  va  axloqidagi  tafovutlarni  vujudga  keltiradi.