O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

'  Jaloliddin  Rumiy.  Ichingdagi  ichingdadir.  Toshkent,  1997,  148-bet.

2  Jaloliddin  Rumiy.  M a’naviy  masnaviy.  Birinchi  jild.  Birinchi  kitob.  Toshkent, 

1999,  41-bet.

3  Jaloliddin  Rumiy.  Ichingdagi  ichingdadir.  Toshkent,  1997,  88-bet.

200

---

a ’zolari  ishlamaydigan  holatga  kelib  qoladi.  Oyog‘i  tekis  yo‘lda 

yurolmaydi,  ko‘zi  ko'rmaydi,  qulog'i  so‘zlarni  noto‘g‘ri  eshi- 

tadi.  Shunday  ekan  insonning  barcha  xatti-harakatlari  aqlning 

sharofati  bilan  yuzaga  chiqadi1.

Aql  inson  vujudida  bir  amir  kabidir.  Modomiki,  vujud 

aqlga  bo‘ysunsa,  barcha  ishlar  tekis  ketadi.  Agar  aksincha  bo‘lsa 

hammasi  izdan  chiqadi.  Shuning  uchun  ham  inson  aqlga  itoat 

qilmog‘i,  bosh  egmog‘i  darkor.  Ayniqsa,  aql  ishlab  chiqaruv- 

chi  kishilar,  olim -u  fozillar  gaplariga  quloq  solish,  hatto 

muftilar  har  qancha  fatvo  bersalar  ham,  olimning  fatvosiga 

quloq  solmoq  zarur.  Agar  odamlar  aql  hukmiga  itoat  qilma- 

salar  ishlari  doimo  pushaymonlik  va  parishonlik  ichida  bo‘ladi, 

deb  hayqiradi  Rumiy2.  0 ‘z  navbatida,  ilm  sohiblari  bo‘lgan 

olim-u  fozil  kishilarni  haqiqatparvar,  qat’iyatli  bo‘lishga  da’vat 

etadi.  Amir-u  ulamolarga  yaltoqlik  qilib  yurgan  olim-u  fozil- 

lardan  nafratlanadi.  «Olimlarning  yomoni  amirlarni  ziyorat 

qilgani,  amirlarning  yaxshisi  olimlarni  ziyorat  etganidir.  Fa- 

qirning  eshigiga  kelgan  amir  naqadar  xush  va  amirning  eshi- 

giga  borgan  faqir  naqadar  noxushdir»3,  deb  yozadi.  Rumiyning 

ta ’kidlashicha,  agar  olim  amirlar  soyasida,  ularning  rahnamo- 

ligida  olim  bo‘lishni  o‘ylamasa,  uning  bilimi  ibtido  va  intihoda 

Olloh  uchun  qilingan  bo‘ladi.  Uning  tutgan  yo‘li  va  ko‘rsatgan 

faoliyati  savoblidir.4

Shunday  qilib,  Jaloliddin  Rumiy  o‘rta  asr  musulmon  fal- 

safasida  inson  to ‘g‘risidagi  fikr-mulohazalarni  yangi  bosqichga 

ko‘tardi.  Uni  bir  butun  ta ’limot,  yaxlit  sistema  qilib  rasmiy- 

lashtirdi.  Inson  va  Xudo  borlig‘i  orasida  o‘xshashlik  borligini 

har  tomonlama  isbotlab  berdi.  Xudoni  bilmoq  uchun  inson, 

awalo,  o‘zining  kimligini  bilmog‘i  zarur.  Kim  o ‘zini  yaxshi 

bilsa,  Xudoni  shuncha  ko‘p  biladi,  degan  xulosaga  keldi.  In­

sonning  joni  bilan  tanasi,  joni  bilan  ruhi  orasidagi  o‘zaro 

aloqadorlikni  tushuntirib  berdi.  Inson  m a’naviy  yetukligini  ifo- 

dalovchi  alomatlar,  belgilar  tizimini  yaratishga  harakat  qildi.