O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Jaloliddin  Rumiy.  M a’naviy  masnaviy.  Birinchi  jild.  Birinchi  kitob.  Toshkent, 

1999,  40,  160,  307-betlar.

2  Jaloliddin  Rumiy.  Ichingdagi  ichingdadir.  Toshkent,  1997,  111—112,  117- 

betlar.

199

---

voqealami  tahlil  qilmay,  yuzaki  munosabatda  bo‘lishga  olib  keladi.

Rumiyning  fikricha,  inson  m a’naviy  yetukligini  ifodalovchi 

muhim  alomatlardan  biri  shukronalikdir.  Inson  ba’zan  Olloh­

ning  qahri  uchun,  ba’zan  esa  uning  mehri  uchun  shukur  qiladi. 

Bularning  har  ikkalasi  ham  xayrlidir.  Chunki  shukur  qahrni 

lutfga  aylantirishi  ham,  ba’zan  esa  zaharga  aylantirishi  ham 

mumkin.  Shukur  ne’mat  siynasini  sog'moqdir.  Ma’naviy  kamo­

lotga  erishgan  aqlli  inson  oshkora  yoki  pinhona  jafolarga  shukur 

qiluvchi  zotdir.  Shukurning  teskari  tom oni  noshukurlikdir. 

Noshukurlikning  zaminida  ochko'zlik  yotadi.  Ochko‘z  kimsa  har 

doim  qo‘lga  kiritganidan  ko‘prog‘ini  istaydi1.

Jaloliddin  Rumiy  musulmon  falsafasida  birinchilardan  bo'lib, 

«insonning  ixtiyoriy  o‘limi»  haqidagi  g‘oyani  ilgari  surdi.  Ixti- 

yoriy  o‘lim,  o‘z  navbatida,  o'lmasdan  turib  o'lishdir.  0 ‘lmasdan 

turib  o ‘lish  haqida  fikr-mulohaza  yuritganda,  mutafakkir  mard- 

larcha  o ‘limni,  bu  dunyoning  hoy-u  havaslaridan,  lazzatlaridan 

ixtiyoriy  voz  kechishni  tushunadi2.  Inson  o'lmasdan  turib  o£lish 

maqomiga  yetmog'i  uchun  nafsdagi  yomon  illatlardan  voz 

kechmog‘i,  xushlamagan  narsalarini  takammul  qilmog‘i  zarur 

bo‘ladi.  Bu  yerda,  Sharqning  buyuk  allomasi,  nafs  deganda  faqat 

oziq-ovqatga  bo‘lgan  ehtiyojni  emas,  balki  insonning  bilimsizli- 

gi,  uzoqni  ko‘ra  olmasligini  ham  nazarda  tutadi3.

Musulmon  falsafasida  Muhyiddin  ibn  Arabiy  tomonidan  il­

gari  surilgan  —  Xudo  insonga  o'xshaydi,  o ‘z  navbatida,  Xudoda 

mavjud  bo‘lgan  fazilatlar,  xislatlar,  xosiyatlar  insonda  ham 

mavjud  bo‘ladi,  degan  g'oyani  Jaloliddin  Rumiy  yanada  rivoj- 

lantirdi.  Uning  fikriga  ko‘ra,  insonning  m a’naviy  olamidagi  ba’zi 

fazilatlar,  xislatlar,  xosiyatlar,  karomatlar  Xudoning  hidoyasi  va 

soyasidir.  Bunday  xususiyatlar  inson  ma’naviy  qiyofasida  Xu­

doning  ta ’sirida  hosil  bo'lgan.  Masalan,  qo‘l  har  qanday  yu- 

mushni  aqlning  sharofati  bilan  amalga  oshiradi.  Aqlning  soyasi 

yo‘qdek  bo‘lib  ko'rinsa  ham,  baribir  uning  ko‘lankasini  borligi 

rost.  Mabodo,  insonning  aqli  zaif  bo‘lsa,  uning  barcha  sezgi