O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1966,  83—86-betlar.

3  Абу  Райхан  Мухаммад  ибн  Ахмад  ал-Беруни.  Собрание  сведений  для 

познаний  драгоценностей.  М .,  1963,  224-bet.

158

---

barpo  etishi  mumkin,  degan  xulosaga  keladi.  Jamiyatni,  ayniq­

sa,  davlatni  boshqarishda  podshohning  о‘mi  haqida  to‘xtalib, 

jamiyat  podshohga  xizmat  qilmasdan,  balki  podshoh  jamiyatga 

xizmat  qilishi  lozim,  deydi.  Adolatli  podshoh,  aziyat  chekkan 

barcha  fuqarolarning  haq-huquqlarini  himoya  qilishi,  birovlar- 

ning  tinchligi,  osoyishtaligi  yo‘lida  o‘z  tinchligidan  voz  kechishi 

zarur.  Podshohning  o ‘zi  yaratuvchanlik  qobiliyati  bilan 

boshqalardan  ajralib  turishi  kerak.  Hokimlar,  ishboshilar  tanla- 

ganda  tabiatan  jamiyatni  boshqarishga  mayli  bor,  o‘zining  mus­

taqil  flkri  bor,  o‘zi  qabul  qilgan  qarorlaming  bajarilishida  qat’iylik 

ko‘rsatuvchi  kishilarni  tanlashga  e’tiborni  qaratish  zarur  ekan­

ligini  ta’kidlaydi'.  Lekin  o‘rta  asr  sharoitida  podshohlik  mansabi 

merosga  aylanganini  ko‘rgan  Beruniy,  insonning  jamiyatdagi  o‘mi 

uning  nasl-nasabi,  ajdod  va  avlodlarining  xizmatlari  bilan  belgi- 

lanishiga  qarshi  chiqadi.

Beruniyning  fikriga  muvofiq,  inson  olamdagi  boshqa  maxlu- 

qotlardan  o‘zining  yaratuvchanligi,  bunyodkorligi  bilan  tubdan 

farq  qiladi.  Yaxshilik,  rostgo‘ylik,  olijanoblik,  muruwat,  mehr- 

shafqat,  do‘st-u  birodarlik  kabi  fazilatlar  insonni  yanada  ulug'laydi. 

Bunday  fazilatlami  o‘zida  mujassamlashtixgan  kishi  nafaqat  o‘ziga, 

balki  el-yurtga  ham  foyda  keltiradi.  Yolg‘onchilik,  yomonlik, 

raqobatlashish,  g‘animlik,  ichiqoralik,  qo'pollik,  o‘g‘rilik,  tuh- 

m atchilik, 

ikkiyuzlam achilik, 

o ‘ziga 

bino 

qo‘yish, 

xushomadgo‘ylik,  chaqimchilik  kabi  illatlar  insonni  tubanlash- 

tiradi.

Xorazmlik  mutafakkir  inson  ijtimoiy  qiyofasini  yaxshilik  va 

yomonlik  chig‘irig‘idan  o‘tkazib  tahlil  qiladi.  Uning  tushunti­

rishicha,  insonning  yaxshilik,  ezgulik  tomon  intilishi  birdaniga, 

bir  kunda  shakllanmaydi.  Yaxshilik  tomon  intilish  malakasi  hosil 

bo‘lishi  uchun  inson  halol  mehnat  qilishi,  sabr-toqat,  mato- 

nat,  mustahkam  iroda,  yuksak  umuminsoniy  imon-e’tiqodga  ega 

bo‘lishi  darkor.  Umuminsoniy  imon-e’tiqodni  amalda  namoyon 

etish  uchun  inson  doimo  kurashishi  zarur.  Inson  yaxshilik, 

ezgulikni  o‘zining  kundalik  turmush  tarzida  qaror  toptirishi 

uchun,  eng  awalo,  «ilm  haqiqatini  egallashi»2  lozim.  «Kimda