O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Беруний.  М инералогия.  М .,  1963,  7-bet.

2  Абу  Райхан  Беруний.  И збран н ы е  п р оизв едени я .  Т о м   3.  Таш кент,  1966, 

84-b et.

162

---

bo‘la  olmasdik.  Xatto,  narsa  va  jismlarning  rangini  ham  ajratol- 

masdik.  Sezgi  hosil  bo‘lishi  tashqi  tabiatning  inson  sezgi  a’zolariga 

(ko‘z,  quloq,  burun,  til,  teri)  ta ’siri  bilan  bog‘liq.  Chunki  har 

bir  sezgining  o‘z  qo‘zg‘atuvchisi  bo‘ladi.  Agar  u  evida  bo‘lsa, 

yoqimli  va  zararsiz,  bordi-yu  haddan  tashqari  bo‘lsa,  og‘riq 

paydo  bo‘ladi  va  halokatga  olib  keladi1.

Beruniyning  dalillashicha,  inson  olamni  bilishda  nafaqat  sezgi 

organlari  orqali  olingan  ma’lumotlarga,  balki  aql-tafakkur  qudra- 

tiga  ham  suyanadi.  Aql-tafakkur  yordamida  olamda  sodir 

bo‘layotgan  hodisa  va  voqealarni  birini  ikkinchisiga  solishtiradi, 

tahlil  qiladi,  rostni  yolg‘ondan,  adolatni  adolatsizlikdan,  yax- 

shini  yomondan,  haqiqatni  esa  nohaqlikdan  ajratadi.  Inson  fikr­

lash  qobiliyati,  uning  xayoli  va  xotirasi,  irodasi  va  idroki  bilan 

bevosita  bog‘liq  ekanligini  har  tomonlama  isbotlab  berishga  harakat 

qiladi.

Abu  Rayhon  Beruniy  yaratgan  gnoseologik  ta’limotga  aso- 

slangan  Sharqning  buyuk  shoiri  Nosir  Xisrav  Xudoning  fazi- 

latlarini,  xislatlarini  bilish  haqida  fikr-mulohaza  yuritadi.  Diniy 

e’tiqodi  jihatidan  qarmatlik  (shialik  tarkibidagi  oqim)  tarafdori 

bo‘lgan  Nosir  Xisravning2  fikriga  muvofiq,  inson  o‘zining  fikr- 

mulohazalari,  jismoniy  ko‘z  hissiyotlari  orqali  Xudoni  bilol- 

maydi.  Uni  faqat  qalb  ko‘zi  bilan  tasawur  etishi  mumkin. 

Chunki  Xudo  yaka-yu  yagona,  uning  awali  ham,  oxiri  ham 

yo‘q.  Inson  Xudoni  va  koinotni  bilib  olishi  uchun,  awalo, 

o ‘zligini,  o'zining  kimligini  bilib  olmog‘i  darkor.  Buning  uchun 

inson  o‘z  umrini  behuda  o‘tkazmasligi,  uzluksiz  ilm  egallashi, 

moddiy  boylik  to ‘plash  girdobiga  tushib  qolmasligi  lozim. 

Shuningdek,  inson  o ‘zligini  bilmog'i  uchun,  o‘z  axloq-odobini