O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Abu  Ali  ibn  Sino.  Salom on  va  Absol.  Lirika,  falsafiy  qissalar,  she’r  san’ati. 

Toshkent,  1980,  60-bet.

154

---

disa  va  voqealarning  mohiyatini  bilib  olishga  qodirligidir.  Inson 

olamni  o‘zining  ichki  va  tashqi  sezgilari  yordamida  bilib  oladi. 

Mashhur  «Tib  qonunlari»  asarida  ta’kidlanishicha,  tashqi  sezgi 

(ko‘rish,  eshitish,  ta ’m  bilish,  hid  va  teri)  insonni  tashqi  olam 

bilan  bog‘laydi.  Ichki  sezgilar  (taxmin  etish,  ifodalash,  eslab 

qolish,  xotira)  tasaw ur  etish  imkoniyatini  yaratuvchi  sezgi- 

lardir.  Ichki  sezgilar  tashqi  sezgilar  asosida  shakllanadi.  Ichki 

sezgilar  tashqi  sezgilar  orqali  olingan  ma’lumotlarni  qabul  qilib 

olish,  umumlashtirish,  uni  xotirada  saqlab,  qayta  tiklab,  tasav- 

vur  etish  uchun  xizmat  qiladi1.

Ichki  va  tashqi  sezgilar  yordamida  bilib  bo'lmaydigan  olam 

sirlarini  inson  dunyoviy  aqldan  madad  olib  turgan  tafakkur 

orqali  bilib  oladi.  Dunyoviy  aql  inson  tafakkuri  quwatini, 

xususan,  muhokama  qilish,  mulohaza  yuritish  salohiyatini  oshi- 

radi.  Tafakkur  quwatining  orta  borishi  bilan  inson  sezgilar 

yordamida  bilib  olinmagan  olam  sirlarini  bilib  olishga  qodir 

bo‘ladi.  Alqissa,  Ibn  Sinoning  isbotlashicha,  inson  joni  dunyo­

viy  aql  va  dunyoviy  ruh  bilan  qo‘shilganda  olamni  bilish  bo- 

rasida  muvaffaqiyatga  erishiladi.

Inson  hech  qachon  tanho,  yakka  o‘zi  yashay  olmaydi.  U 

kundalik  ehtiyojlarini  qondirish,  turli  orzu-umidlarini 

r o 'y o b g a  

chiqarish  uchun  jamoa  bo‘lib  yashashga  intiladi.  Ibn  Sinoning 

fikricha,  turli  jamoalarga  birlashgan  kishilar  faoliyatini  oqilona 

boshqarib  turish,  jamoaning  barcha  a’zolarini  foydali  mehnatga 

safarbar  qiluvchi  maxsus  qonunlar,  yo‘l-yo‘riqlar,  qoidalar 

bo‘lishi  zarur.  Har  qanday  jamiyat,  har  qanday  davlat  odam­

lar  faoliyatini  adolatli  qonun-qoidalarga  asoslanib  idora  etmog'i 

darkor.

Ibn  Sinoning  tushuntirishicha,  turli  jamoalarga  birlashgan 

odamlar  faoliyatini  yagona  maqsad  atrofida  birlashtiruvchi  muhim 

omillardan  yana  biri  axloqdir.  Inson  qanchalik  bilimdon,  qan- 

chalik  tadbirkor  bo‘lmasin  umuminsoniy  axloq  qoidalariga  tayan- 

masa  u  adabsiz  bo‘ladi,  yomonlikka  yo‘l  qo‘yadi.  Ibn  Sino 

o‘zining  «Qush  tili»  asarida  insondagi  adabsizlik,  axloqsizlik 

alomatlari:  ikkiyuzlamachilik,  yolg'onchilik,  xoinlik  kabi  xislat-