Nozanin izzatovaning

Xedjirlashtirish - bu operatsiya bo’lib, unga ko’ra fyucherslar bozori va opsionlar bozori yordamida bir tavakkalchilik boshqa bir tavakkalchilik bilan qoplanadi. Ushbu operatsiyaning mohiyati shundan iboratki, narxlar o’zgarishi bilan bog’liq tavakkalchilik (yo’qotishlar) savdogar zimmasiga yuklatiladi. Investitsiya va tavakkalchilik Ma’lumki, kapitalning narxi xizmat qilish davrida undan olinadigan diskontirlangan daromadlarning yig’indisiga teng. Agar olinadigan daromadlar aniq bo’lsa ushbu narxni ҳisoblash mumkin. Agar kelajakdagi daromadlar noaniq bo’lsa, u holda tavakkalchilik bilan bog’liq bo’ladi. Aktivlar - bu mablag’ bo’lib, u o’z egasini to’g’ridan-to’g’ri to’lov (foyda, dividendlar, renta va boshqalar) va yashirin to’lov (firma qiymatining oshishi, ko’chmas mulkning oshishi, akstiyalar va boshqalar) shaklidagi pul tushumlari bilan ta’minlaydi. Shuning uchun ham aktivlarning qaytim normasi (inflyatsiya hisobga olinmaganda) barcha pul tushumlarining sotib olingan aktiv narxiga nisbati bilan aniqlanadi: bu erda  - qaytim normasi; - dividend; - kapital ortimi; - sotib olingan aktiv narxi. Aktivlar ikki turga bo’linadi: Tavakkalchilik bilan bog’liq bo’lgan aktivlar Tavakkalchilik bilan bog’liq bo’lmagan aktivlar. Birinchisini tavakkalchilik aktivi, ikkinchisi tavakkalchiliksiz aktiv deb qabul qilamiz. Tavakkalchiliksiz aktivlar deganda qiymati oldindan ma’lum bo’lgan pul tushumlarini beruvchi aktivlar tushuniladi. Tavakkalchilik aktivlari - bu shunday aktivlarki, ulardan tushadigan daromadlar qisman tasodiflar bilan bog’liq. Shuning uchun ham tavakkalchilik aktivlari narxi tavakkalchiliksiz aktivlar narxidan past bo’ladi. Har bir kapital қo’yuvchi ikki variantdan birini tanlashi kerak bo’ladi: tavakkalchilik operastiyalari bilan bog’liq bo’lganda yuqori foyda olish (bu yerda nafaqat olinadigan foydadan, balki qo’yilgan kapitaldan ham ajralish xavfi bor), yoki tavakkalchiliksiz operastiyalar bilan bog’liq variantni tanlab past foyda olishga rozi bo’lish. O’zbekistonda davlat zayomlarini sotib olish tavakkalchiliksiz operastiya hisoblanadi. Akstiyalar ko’p holda tavakkalchilik bilan bog’liqdir. Masalan, fond birjasiga qo’yilgan jamg’arma  ga teng bo’lsin. Uning bir qismi, ya’ni  qismi  jamg’arma bo’lsin, ya’ni fond birjasi akstiyasiga sarflansin.  qismi xazina vekseli sotib olishga ajratilgan qismi bo’lsin. U holda barcha qimmatbaho qog’ozlar summasidan olinadigan o’rtacha o’lchangan foyda  quyidagiga teng bo’ladi: bu yerda  - fond birjasiga qo’yilgan (investirlangan) qo’yilmadan olinishi kutiladigan foyda (fond birjasi akstiyalaridan olinadigan foyda); -fond birjasiga qo’yilgan jamg’armaning bir qismi; - jamg’armaning xazina vekseli sotib olishga sarflangan qismi; - xazina vekselidan olinadigan tavakkalchiliksiz foyda. Fond birjasida qo’yilgan investistiyadan olinadigan foyda   odatda xazina vekselidan olinadigan foydadan katta bo’lgani uchun, ya’ni  dan (2)-tenglamani o’zgartirib yozamiz: Fond birjasiga qo’yilgan qo’yilmadan olinadigan foydaning dispersiyasini  deb, standart chetlanishini  deb belgilaymiz. U holda o’rtacha o’lchovli kutiladigan foydaning standart chetlanishi  ga teng: va  Endi fond birjasiga qo’yilgan jamg’armaning qismi  ni (3)-tenglamaga qo’yib quyidagini olamiz: Ushbu tenglama byudjet chegarasi bo’lib, tavakkalchilik bilan foyda o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni ifodalaydi. Misol.  shaxs naflik funksiyasi  ni maksimallashtirmoқchi. Uning oylik maoshi 1000 so’m. U karta o’ynasa bir xil ehtimol bilan daromadi 1500 so’mga oshishi, yoki 500 so’mga kamayishi mumkin. Shunday qilib,  kafolatlangan daromad nafligi  karta o’ynash natijasida kutiladigan daromad nafligi  dan katta bo’lgani uchun unga karta o’yiniga қatnashmaganligi ma’qul. Naflik funksiyasi grafigining yuқoriga qavariqligi shuni ko’rsatadiki, tavakkalchilik bilan bog’liq har qanday daromadning kutiladigan nafligi kafolatlangan daromad nafligidan kichik bo’ladi. Shuning uchun ham  shaxs tavakkalchilikka moyil emas. shaxsning tavakkalchiliksiz daromadi quyidagicha aniqlanadi: (tavakkalchiliksiz) bu erda  - tavakkalchilik uchun to’lov  shaxsning kutiladigan nafi, ma’lumki 5,5 ga teng edi:  . Grafikdan ko’rish mumkinki,  shaxs 900 so’mdan kam bo’lmagan daromad olsagina 5,5 dan kam bo’lmagan naflik oladi. Demak, yozish mumkinki  bundan

Xulosa
Yuqoridagi ma’lumotlarni jamlab xulosa qiladigan bo’lsak:
Biror noaniq holda yani axborot yetarli bo’lmaganda qaror qabul qilish bilan iqtisodchi tavakkalchilikka qo’l uradi. Albatta iqtisodda tavakkal muhum rol o’ynaydi. Chunki tadbirkor ko’pincha eng katta foydani ko’zlaydi. Bunday holatda tavakkalsiz katta yutuqlarga erisha olmaydi.
Lekin tavakkalchilik salbiy oqibatlar ham olib kelishi mumkin. Tavakkalchilik bilan doim ham ijobiy natijalarga erishib bo’lmaydi. Bu orqali cheklangan resurslarni samarasiz taqsimlanishiga, ortiqcha sarflarga, vaqtni yo’qotishga olib keladi. Bilamizki iqtisodning eng kata maqsadi resurslardan samarali foydalanish, ularni isrof bo’lishini oldini olishdan iboratdir. Chunki resurslar cheklanga ehtiyojlar esa cheksiz hisoblanadi. Tavakkalchilik bilan tadbirkor daromadini yo’qotishi ham mumkin, yana u ortiqcha vaqt sarflaydi. Albatta vaqt iqtisodchi uchun pul turadi. Shu sababli ham iqtisodda qilinyotgan tavakkalchilikni aniqlash va uni o’lchash tushunchasi kerak bo’ladi.
Ma’lumki tavakkalchilikka munosabat har bir insonda har xil bo’ladi. Hamma ham tavakkal qila olmaydi. Insonlar tavakkalchilikga borishga tayyorligi bo’yicha uch turga bo’linadi: a)tavakalchilikga borishga moyil insonlar, b)tavakkalchilikga borishga qarshi, ya’ni moyil emas va c)tavakkalchilikka befarq qaraydigan insonlar. Bu insonlar shaxsiy psixalogiyasi bilan bog’liqdir.
Iqtisodchi to’g’ridan to’g’ri tavakkalchilikka qo’l urmaydi garchi u tavakkalchilikka borishga moyil inson bo’lsada. U tavakkalchilikni kamaytirishi mumkin. Bunda asosin axborotga tayanadi. Axborot bilan taminlash tavakkalchilikni kamaytirishning eng muhum omili hisoblanadi. Chunki qancha ko’p malumoti bo’lsa tavakkalchiligi shunchalik kamayadi. Bundan tashqari tavakkalchilikni pasaytiruvchi omillarga mahsulot sifati, sug’urta, fyucherslar, olib sotarlar ham katta yordam beradilar.

Shunday qilib biz hayotda iqtisodiy qarorlar qabul qilisda noaniqlik va tavakkalga doim duch kelar ekanmiz. Biz bu tavakkalchilikdagi yo’qotishlarni minimallashtirishimiz va foydani maksimallashtirishimiz kerak ekan. Amalga oshirmoqchi bo’lgan ishlarimiz haqida to’liq malumotga ega bo’lgan holda, tavakkalchilikni kamaytira olamiz va daromadlarimizni maksimal qila olamiz. Shu tariqa Iqtisodda turli salbiy holatlarning yuzaga kelishi oldini olgan bo’lamiz.