qilinadi va kengrnq assortimentga ega bo'ladi. Raqobatbardosh mahalliy raqiblar mavjudligining o'ziyoq bu tarmoqni sezilarli
qilib qo'yadi. Dastlabki talab rag'batlantiriladi. Lekin faqat ichki bozorning kengayishi ro'y beribgina qolmay, tezda u tovarlar
bilan to'ladi va faol harakatlar xalqaro bozorlarni egallash sari yo'naladi. Bunga yaxshi bir misol - vinochilikdir. Frantsiya va Italiya
kabi mamlakatlarda aholi jon boshiga vino iste'mol qilishning yuqori darajasi ko'p jihatdlan shu bilan belgilanadiki, bu
mamlakatlarda keng assortimentili ommaviy ko'lamli vino ishlab chiqarish rivojlangan.
Alkogolsiz ichimliklar ishlab chiqarish bir qancha qo'shimchalarga ega. AQSh aholi jon
boshiga bu mahsulotlarni
iste'mol qilish bo'yicha dunyodagi oldingi o'rinlardan birini egallaydi. Bu «Koka-kola», «Pepsi-kola», «Seven-ap» va boshqa
firmalar o'rtasidagi qattiq raqobatdan kelibchiqadi. Garchi bu firmalar jahon bozorida ham raqobatlashsa-da,
ularning
raqobatlashish jadalligi AQShda boshqa joydagiga qaraganda yuqoriroq. Firma faxroi va raqobatchilarningbir-biriga yaqinligi
oldin batafsil muhokama qilganimiz sabablardan ikkitasidir. Natijada reklamaga haddan ortiq rol ajratilgan va tovarlarning
yangimarkalari avval ichki bozorda paydo bo'ladi. Bu yerda va boshqa tarmoqlarda jadal ichki raqobat faqat ichki talabni
rag'batlantiribgina qolmay, balki ishlabchiqarish va marketing yangiliklari orqali amalda uni yaratadi ham.
Faol ichki raqobat, bundan tashqari, mahalliy bozorda talabningtakomilllashiishiga ham ko'maklashadi. Raqobatchilar
guruhlari mahalliy xaridorlar darajasini oshirish, ularning ta'bini noziklashtirish, o'zlarini esa yanada talabchanroq qilish ustida
ishlaydi. Masalan, Italyada poyafzal va mebellarga bo'lgan talab, yuzlab ital yan kompaniyalari ichki bzorga bir qator yangi
tovarlar chiqarganligi bois, qisqa muddatichida takomillashtirildi. Ital yan firmalarining hammasi ham o'z mahsulotini eksport
qilavermaydi. Shu bilan shuFullanadiganlari esa kamdan kam hollarda o'z assortimentini taklif qiladi. Natijada ital yan
iste'molchisi katta tanlashimkoniyatiga egaligi bois tobora sinkov bo'lib bormoqda. Boshqa mamlakatlarda kamroq darajadagi
raqobatbardosh mahalliy ishlab chiqaruvchilar pastroq sifatdagi va torroq assortimentdagi tovarlarni taklif qiladilar. Italiyadagi
mebel va poyafzal bilan savdo qiladigan chakana savdochilarning noziklashgan didi, aytib o'tilganidek, mahsulot o'tkazish
kanallarini zo'r berib qidirayotgan mahalliy ishlab chiqaruvchilar o'rtasidagi ichki raqobatning kuchli aks etishidir.
Chakana
sotuvchilar, shuningdek, bir-birlari bilan ham raqobatlashadilar va ital yan iste'molchilariga tovarlarning keng assortimentini
taklif qiladilar hamda bu bilan istemolchilarning didinitarbiyalaydilar. Xalqaro faoliyatda raqobatbardosh tarmoq ichki bolzorda
shunday sharoit yaratadiki, bu holat ushbu raqobatbardoshlikni mutahkamlaydi. Ichki bozordagi kuchli raqobat ham xorijiy
talabni kuchaytirish mumkin. Mahalliy raqobatchilar guruhi tarmoqning milliy nufuzini yaratadi. Xorijiy xaridorlar buni sezadilar
va bu mamlakatga salohiyatga ega xaridorlarni kiritadilar. Bunga yaqqol misol qilib kosmetik (pardoz) qalamlarini ko'rsatish
mumkin. Xorijiy kosmetik firmalar yangi turdagi mahsulotlar chiqarish uchun nemis yetkazib beruvchilarini tanladilar. Bunda
ular Nyurnbergdagi nemis ishlab chiqaruvchilarining dunyoga mashhurligiga tayandilar. Muvaffaqiyatli faoliyat ko'rsatayotgan
turdosh va qo'llab- quvvatlovchi tarmoqlarning borligi ham bu tarmoqda chiqarilayotgan tovarga bo'lgan
81
xalqarn talabni orttirishi mumkin. Buning bir yo'li - nufuzni boshqa tarmoqqa ko'chirishdir. Masalan, 50-60-yillarda shveytsar
soatlari o'z nufuzini boshqa Shveytsariya aniq mexanik mahsulotlariga ko'chirdilar. 90 yillarda hammaishiy elektronika bilan
shunday holat ro'y berdi. Bunda "Yaponiyada ishlab chiqarilgan" degan so'zlar turli yapon firmalari tomonidanishlab
chiqarilayotgan, kengayib borayotgan tovarlar assortimentida sifat va yuqori darajadagi rasmiylashtirishni angalatardi. Boshqa
bir yo'l esa yaqin tarmoqlarning raqobatbardoshligi orqali talab o'lchamlarining yaxshi tomonga o'zgarishidir. Bu haqda oldin
ham gapirib o'tildi. Ichki talabning baynalmilallashuviga omil olchamlari ham ta'sir qiladi, ayniqsa, bu omillarni yaratadigan
mexanizmlar. Biror tarmoqqa tegishli bo'lgan yuqori darajada rivojlangan mexanizmlarga
ega bo lgan mamlakat
o'rganayotgan va kuzatayotgan talabalar va firmalarni jalb qiladi. Bu talabalar va firmalar ko'pincha mahalliy tovarlar va
xizmatlarga bo lgan xorijiytalabni ta'minlaydi. Bunga misol: AQShda ta'lim oladigan vrachlarning rolidir.
Biror mamlakatda turdosh va qo'llab-quvvatlovchi
tarmoqlarning borligi, hajmi va xalqaro muvaffaqiyati boshqa
determinantlarga boFliq. O'zaro aloqalarning ba'zi eng muhimlari 3.3-rasmda tasvirlangan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
