Namangan muhandislik-texnologiya instituti "sichtei" kafedrasi "hozirgi zamon raqobat nazariyasi"

3.2.1-
 
jadval. Qashqadaryo viloyat sanoat mahsulotida tabiiy 
monopoliyalar ulushi va uning o’zgarishi (foizda
)
 
Ko’rsatkichlar
2007 yil
2008 yil
2009 yil
2010 yil
2011 yil
Respublika 
sanoat 
mahsuloti 
hajmidagi tabiiy monopoliyalar ulushi 
Elektr energiya ishlab chiqarish 
11,6 
11,5 
11,4 
9,7 
10,5 
Neftni ishlab chiqarish va qayta 
ishlash 
7,3 
10,4 
10,0 
7,8 
10,1 
Gaz ishlab chiqarish va uzatish 
8,5 
8,2 
7,6 
6,4 
7,9 
Ko’mir qazib chiqarish 
0,5 
0,6 
0,7 
1,0 
1,2 
Havo va temir yo’lda yuk (yo’lovchi) 
tashish 
4,1 
4,2 
3,6 
4,5 
4,8 
Pochta 
va 
telekommunikatsiya 
xizmatlari 
2,6 
2,7 
3,3 
3,6 
3,9 
Tanlab o’tkazilgan tadqiqot natijalari Respublikada temir yo’l transportida yuk tashish xarajatlarining ancha tez o’sib 
borayotganligini ko’rsatadi. Temir yo’l orqali yuk tashish xarajatlarining oshib ketishi o’z navbatida boshqa ishlab chiqarish 
tarmoqlari mahsulotlarining tannarxi va pirovard natijada narxining oshib ketishiga olib kelmoqda. 
Jumladan, neftb mahsulotlari tannarxidagi transport xarajatlari 2001 yilda 1999 yilga nisbatan 7,2 foizdan 9,7 foizga; 
tsement ishlab chiqarishda 3,5 foizdan 6,5 foizga; ammofosda 7,4 foizdan 10 foizga; energetikada 2,4 foizdan 3,5 foizga 
o’sgan. Bundan tashqari, yuk tashishda MDH davlatlari chegaralaridan o’tganligi uchun 60 foizlik chet El valyutasida to’lovlar 
qilinishi ham ushbu ishlab chiqarish korxonalari faoliyataga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 
Xarajatlarning tahlili Shuni ko’rsatadiki, «O'zbekiston temir yo’llari» davlat aktsionerlik jamiyatining yalpi 
xarajatlarining oshishida joriy xarajatlar ulushi 18 foizni, soliq va byudjetga to’lovlar 19 foizni, ish haqining oshishi esa 35 foizni 
tashkil qilgan. 
Bundan tashqari, xarajatlarning oshishiga olib keluvchi sabablardan biri temir yo’lda passajir tashishdan ko’rilgan 
zararning ham yuk tashish uchun belgilangan narxlar tarkibiga asossiz ravishda kiritilishidir. Yuqoridagi holatni elektr, aloqa va 
pochta xizmatlari hamda «O’zbekiston havo yo’llari» milliy aviakompaniyasi xizmatlari uchun belgilanadigan narx (tarif) tahlili 
natijasida ham ko’r ish mumkin. 
Xususan, bozor iqtisodiyotiga ega davlatlardagi Shunday qonunlardan farq qilib O'zbekiston Respublikasi 
monopoliyaga qarshi qonunchiligi, birinchi navbatda oldingi tizimdan meros qilib olingan mavjud ishlab chiqarish 
monopoliyalarini cheklash va ularga barham berishga qaratilgan. 
Respublikada monopoliyaga qarshi siyosatning huquqiy asoslari yetarli darajada ishlab chiqarilganligiga 
qaramasdan ularni amalga oshirishning aniq mexanizmi mayjud bo’lmaganligi sababli ko’p hollarda sub’ektiv omillar ta’sirida 
qonunchilikdagi buzilishlarni kuzatish mumkin. Bunga nafaqat xo’jalik yurituvchi sub’ektlar 
77 

---

to monidan, balki davlat boshqaruv va hokimiyati organlari tomonidan yo’l qo’yilmoqda. 
Amaliyotda hokimliklar tomonidan ba’zi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga asossiz imtiyozlar berilishi, ma’lum 
iste’molchilarga mahsulot yetkazib berish, ijtimoiy sohalar va tadbirlarga moliyaviy yordam ko’rsatish bo’yicha ko’rsatmalar 
berish kabi holatlar Shular jumlasidandir. Bu esa bozor iqtisodiyotiga o’tishga va sog’lom raqobat muhitini shakllantirishga 
salbiy ta’sir ko’rsatadi.