N xojiyeva, B. Sharipov, sh. Muxsinov

§ 2. 3. Konstruksiyalaw procesiniń dúzilisi

Konstruksiyalawdıń aspektlari obekttiń bir-birine baylanıslı bolǵan o'zgesheliklerin xarakterleydi. Texnikalıq obektti anıqlama beriw ushun to'mendegi aspektlar itibarǵa alınadı :

- funksional aspekt;
- konstruktorlik aspekt;
- texnologik aspekt;
Funksional aspekt obekt isletilineyotganda yamasa háreketlanayotganda al jaǵdayda júz beretuǵın fizikalıq yamasa informaciyalı processlerdi ańlatadı. Konstruktorlıq aspekt obektti yamasa onıń bólimleriniń formasın, jaylasıwın hám dúzilisin xarakterleydi. Texnologiyalıq aspekt obyektni berilgan sharoitda tayyorlash usullarini, imkokiyatlarini hám texnologiyalıq isleniwinı xarakterleydi. Sheshimi funksional aspektga bog'liq bo'lgan konstruksiyalash masalalari guruxi funksional
konstruksiyalaw dep ataladı.
Funksional konstruksiyalaw nátiyjesinde strukturalı hám funksional sistemalar jaratıladı yamasa alarǵa o'zgertiwler kiritiledi. Barsha konstruktorlıq jumısları bolsa konstruktorlıq konstruksiyalawda, texnologiyalıq jumıslar texnologiyalıq konstruksiyalawda ámelge asıriladı. Birpara qallarda túsindirmelerdi qansha kóp aspektlarga bolıwına tuwrı keledi. Mısal ushun esaplaw sistemaların konstruksiyalawda algoritmdı anıqlama beriw bo'lek aspekt bolsa, programma dúziw bo'lek aspekt esaplanadı. Elektromexanik sırtqı apparatlardı konstruksiyalawda de elektron aspektlar hám mexanik aspektlar ámeldegi baladı. Quramalı obektlerdi súwretlewde hár bir aspekt jumısında ierarxik dárejelerdi sho'lkemlestiriw kerek baladı. Eń joqarı ierarxik dáreje bir- birine baylanıslı halda háreketlanuvshi bólim sistemalar kompleksi bolǵan quramalı obekt turadı. Bul túrde hár bir bólim sistema ushun túsindirmeler hár tárepleme tolıq
bolıwı shárt emes, shunki tolıq etip jazılsa túsindirme, quramalılasıp ketedi hám júdá kóp mexnat talap etedi.
Keyingi ierarxik dárejede hár bir bólim sistema ayrıqsha sistema etip qurıladı jáne bul sistema de óz gezeginde birpara bólimlerge bolınıp sal sistemalar ushun tolıq túsindirme, beriledi. Bunday ierarxik dárejelerge bolıniwi tap ápiwayı elementlerdi anıqlama beriwge shekem dawam ettiriw múmkin. Programmalıq támiynattı konstruksiyalawda to'mendegi ierarxik dárejelerdi ko'rsetiw múmkin:
- funksional-logikalıq ;
- komponentli.
Konstruksiyalaw tiykarınan dáwir, bosqishga hám proseduraga bolınedi.
Quramalı obektlerdi konstruksiyalawda to'mendegi dáwirler ámeldegi:
- ilmiy-tekseriw jumısları ;
- tajriba-konstruktorlıq jumısları ;
- texnik jaybar jaratıw ;
- ishshi jaybar jaratıw ;
- tajriba úlgisin jaratıw.
Ilimiy tekseriw jumısları (ITI) dáwiri konstruksiyalawge shekem bolǵan tekseriw dáwiri, texnikalıq wazıypa dáwiri texnikalıq usınıs kirgiziw dáwirine bolınedi. Bul davtlarda ketma- ket berilgen maqsetke muwapıq, jańa o'nim islep shiqarish ushun kerek balatuǵın maǵlıwmatlar uyreniledi. Fizikalıq informaciyalı konstruktorlıq hám texnologiyalıq principleri jáne bul principlerdi nátiyjeni ámelde qollanıw qılıw múmkinshilikleri tekseriledi; obekttiń birpara parametr hám xarakteristikasınıń bahaları haqqında maǵlıwmatlar taplandı. Ilimiy tekseriw jumısları dáwirdiń nátiyjesi bolıp, jańa obektti jaratılıwma mo'lsherlengen islep shıǵıw texnikalıq máseleni esaplanadı.
Tájiriybe-konstruktrrlik jumısları dáwirinde o'nimdi eskiz konstruktsiyalari jaratıladı hám ilimiy tekseriw jumısları dáwirinde jaratılǵan principleri hám tutqan ornı tekseriledi, anıqlanadı hám kerek bolsa ońlawlar kiritiledi. Texnikalıq jaybar dáwirinde obekt tuwrısında tolıq texnikalıq sheshim qabıl etiledi hám konstruktsiyaning hámme bólimleri islep shiǵarıladı. Ishshi konstruktsiya jaratıw dáwirinde aqırǵı nátiyje alınıp, sınap ko'riledi hám birpara aljasıqlar yamasa tugamay qalǵan jumıslar anıqlanadı hám alardı
jaytıwǵa háreket etiledi hám nátiyjelik hújjetler islep shıǵaruvshi kárxanaǵa o'nimdi ko'plegen o'ndiriske jiberiledi.
Konstruksiyalaw bir neshe bosqishlarga bolınedi. Konstruksiyalaw bosqishi dep bir yamasa bir neshta konstruksiyalaw proseduralarini ámelge asırıw múmkin bolǵan, payda bolǵan konstruksiyalaw prosedurasi bir konstruksiyalaw sheshimin ierarxik dárejesin yamasa bir anıqlama beriw aspektiga sáykes keletuǵın, konstruksiyalawdıń shártli túrde ajıratılǵan bólimlerine aytıladı.
Konstruksiyalaw iterasion xarakterge iye. Konstruksiyalawdıń hár bir bosqishida, aldınǵı qabıl etilgen sheshim qáte bolıp shıǵıwı yamasa optimal sheshim bolmawi múmkin, nátiyjesinde konstruksiyalaw prosedsrasi basqatdan ko'rip shıǵıladı. Prosedura hám bosqishlarni qanday izbe-izlilikde atqarılıwına qaray to'menlep baruvshi hám joqarılap baruvshi konstruksiyalawǵa ajratıladı. To'menlep baruvshi konstruksiyalawda joqarı ierarxik dárejedegi máseleler to'men ierarxik dárejedegi máselelerden aldın yechiladi, joqarılap baruvshi konstruksiyalawda bolsa kerisinshe bolıp tabıladı. Quramalı sistemalardı funksional konstruksiyalaw to'menlep baruvshi konstruksiyalawǵa kiredi. Konstruktorlıq konstruksiyalaw máselelerin sheshiw joqarılap baruvshi konstruksiyalawǵa kiredi.
Nátiyjelik konstruksiyalaw sheshimine alıp keletuǵın konstruksiyalaw prosedurasining izbe-izligi konstruksiyalaw baǵdarı dep ataladı. Konstruksiyalawdı sintez qılıw, konstruksiyalanilayotgan obektti anıqlamasın jaratıwdı óz jumisına aladı. Bul túsindirmelerde obekttiń parametrleri hám strukturası suwretlenedi. Cintez prosedurasi strukturalı sintez qılıw hám parametrik sintez qılıw prosedurasiga bolınedi.
Obekttiń strukturası onıń elementler quramı jáne bul elementler ortasındaǵı bir-biri menen baylanısıw usılları bolıp tabıladı. Ob'ekttiń parametri, obekttiń qanday de o'zgesheligin jáne onıń islew rejimin x. arakterlaydigan shámbe bolıp tabıladı. Strukturalı sintez qılıw prosedurasiga mısal etip, logikalıq algoritmlardı sintez qılıwdı keltiriw múmkin. Parametrik sintez qılıw prosedurasi, obekttiń berilgen strukturası daǵı elementlerdiń parametrlerin bahaların esaplawdı óz jumisına aladı.
Obektti analiz qılıw prosedurasi onıń o'zgeshelikleri haqqında paydalı informaciya alıwǵa qaratılǵan bolıp, jaybarlanilayotgan obektti jáne onıń anıqlamasın anıqdashdan ibarat esaplanadi. Ko'plegen obektti analiz qılıwda bir obekt ushun eki qıylı túsindirme jaratıladı. Alardaǵı biri birinshi jaratılǵan túsindirme esaplanıp, málim muǵdarda aljasıqları dúzetilgan esaplanadı, Ikkinshi túsindirme anıqlaw bolǵan ierarxik dárejede tuzilib, onıń tuwrılıǵı birinshi túsindirmege salıstırıwlap tekseriledi jáne bul process salıstırıwlaw dep ataladı.