Murojaat gaplarda gender shakllarining ifodalanishi

apa, 
ko`zi ko`rmaydi-ku uning! – deydi sho`xroq fe’li otasiga tortgan to`ng`ich 
o`g`il qiqirlab. (E.A’zam “Chapdast”); Chilvir? Qanaqa chilvir? 
Okun
, mehmoni 
azizsiz, bo`hton qilmang! To`riq, kel, haqingni ol!— dedi. (“Ot kishnagan 
oqshom”). Bu misollar nutqning shevaga xos shakliga mansub bo`lib, ularda 
Buxoro shevalariga mansub birliklarni ko`rish mumkin. Personajlar tilida 
qo`llangan “ako”, “akomullo”, “do`xtar”, “jo`ra” kabi murojaat shakllari o`zbek va 
tojik tillari mustahkam aloqadorlikda bo`lgan shevalarda uchraydigan leksik va 
fonetik dialektizmlardir. 
V. Murojaat shakllari iste’mol faolligi bo`yicha o`zaro farqlanadi. Bu 
jihatdan ular faol (aktiv) va nofaol (passiv) murojaat shakllariga ajratiladi. Faol 
murojaat shakllari hozirgi kunda adabiy va so`zlashuv tilida keng qo`llaniladi. 
Ayni vaqtda faol murojaatlar nutqda odatiy sozlarga aylanib ulgurgan. Bu kabi 
murojaat shakllarining asosini oila-urug`chilik maydoniga doir so`zlar tashkil etadi. 
Masalan, “
Oyijon! 
Nima gap? Xat keldimi?” (“G`oliblar”). Nofaol iste’molda 
bo`lgan murojaat shakllariga mansub so`zlarning ko`pchiligi bugungi kunda 
nisbatan kam qo`llanilaigan eskirgan so`zlardir. Bunday murojaatlarga, odatda, 
tarixiy kasb-hunarga, saroy hayotida qo`llangan so`zlarni kiritish mumkin. 
Masalan,” Bo`ldi-e, 
juvozkash-e
, bo`ldi-e!”(“Ot kishnagan oqshom”), ” 
Hazrati 
oliylari,
yana chopar yuborishga farmon berurlarmi?” (“Yulduzli tunlar”). 
VI.Murojaat shakllarini tasnif qilishda uning stilistik tomonlarini ham 
e’tiborga olish lozim. Bu jihatdan ular bo`yoqsiz (neytral) vabo`yoqdor murojaat 

---

35 
shakllariga bo`linadi. Murojaat shakllarida uslubiy bo`yoqdorlik turli xil usullarda 
ifodalanadi. Ma’no ifodalash jihatdan neytral bo`lgan, ya`ni bo`yoqsiz murojaat 
shakllarida, odatda, subyektiv baho mavjud bo`lmaydi. Ulardan farqli ravishda 
adresant nutqining bo`yoqdor murojaat shakllarida kelayotgan so`z yoki ibora 
obrazlilik bilan boshlanadi – nutqiy maqsad va vazifani yanada konkretlashtiradi. 
Murojaat ifodalovchi so`zlarda bo`yoqdorlikni oshirish bilan erkalash, ta’kidlash 
kabi modal ma’nolarni yuzaga chiqaradi. Masalan, “Rahmat, 
inim Miris’hoq
.
Biron xizmat bo`lsa, tayyorman!— boyvachchaning orqasidan qichqirib qoldi 
chol” (“Qutlug` qon”). Faqatgina ism bilangina cheklanmay, 
inim
so`zining 
qo`llanilishi ta’kidni, so`zlovchining tinglovchiga yordam berishga tayyor 
ekanligini ifodalagan. Mana shu so`z bilan ijobiy bo`yoqdorlik yuzaga chiqqan. 
“Qorning ochgandir,
arslontoyim,
— paranji va savatni ayvonga uloqtirib
dedi kampir” (“Qutlug` qon”). Bu gapdagi murojaatda esa birdaniga 
so`zlovchining munosabati yuqori darajaga ko`tarilgan. Ham egalik, ham ikki 
erkalash ma’nosini beruvchi so`zlarning birgalikda kelishi ijobiy bo`yoqdorlikni 
oshirgan. 
VII. Murojaat shakllari shakily jihatdan ham tasnif qilinadi. Bu jihatdan 
murojaat shakllari ikki xil ko`rinishga ega: sodda va murakkab. Sodda murojaat 
shakllari: 
