Moylar va maxsus

(jjÇ)
(2) formula orqali hisoblab topamiz.
^
ib Z iÜ L .U ) 0 . 
(2)
m
• ^
Bunda:
m — bug‘lanmaga quyilib tajriba uchun olingan moyning 
massasi, g.
m2 ~ bug‘latmaning ekstraktlashdan keyingi lok qoldiqlari 
massasi, g.
m3 — tajribadan oldingi bug‘latmaning toza massasi, g.
Ish tajribani sinash uchun, lokning tashkil bo‘lishi uchun 
har xil vaqtlarda va har xil haroratlarda ishlanadi.
Tajriba natijalari 1-jadvalda keltiriladi.
1
-jadval
Tajriba vaqti, 
min.
Ishchi fraksiyasi, 
%
Lokning hosil bo‘lish- 
likka moyilligi, %
Tajribadan olingan natijalami ishchi fraksiyasiga (IF) va 
lokning hosil bo‘lishiga moyilligi vaqtga bog‘liq grafigini tuzamiz.
Bir xil 
masshtabda grafikni ordinata o ‘qiga 
ishchi 
fraksiyasining va lok hosil bo‘lishi kattaliklarini (L) % da absissa 
o ‘qiga vaqtni (min) tushiramiz.
Chizilgan egri chiziqlaming kesishgan nuqtasi 50 % ishchi 
fraksiyasini va 50 % lokni tashkil qiladi.
Bu 
nuqtalardagi 
egri 
chiziqlardan 
absissa 
o ‘qiga 
perpendikulyar 
chiziqlar 
tushiramiz. 
Tajribada 
moyning 
normallashgan 
termooksidlanishini 
olamiz, 
[minutlarda 
ifodalangan
Ikkita 
parallel 
tajriba 
natijalardan 
kelib 
chiqib, 
termooksidlanishning o'rtacha arifmetik hisobini olamiz va 
analiz natijasi deb qabul qilamiz.
99

---

if, 1 %
ИФ
"
л
V
J
Vaqt. Min..
у
-------------- *
т}
2-rasm . Moyning ishchi fraksiyasi (IF) bilan lok hosil qilish 
moyilligining (L) vaqtga bog‘iiq grafigi.
1.6. Parallel tajribalarni farqini aniqlash
Ikki 
parallel 
tajribani 
bir-biridan 
farqini, 
ularning 
kattaliklarini jadvalda keltiram iz.
2
-jadval
Termooksidlanish barqarorligi, 
min.
Ruxsat etilgan farqi
30 gacha va 
30 dan yuqori
± 4 min. 
± 15%
100

---

2-am aliy ish
M otor moyining dvigateldagi bug'lanishini aniqlash, moyning 
ishchi fraksiyasi va lok hosil qilishga moyilligi
2.1. 
U sui shundan tashkil topganki, metall ustidagi yupqa 
m oy qatlam i qizdirilishi, natijasida yengil kom ponentlarni 
bug‘lanishi va parchalanishi hisobiga u o ‘z massasini yo‘qotadi 
va kam aytiradi. Navbatdagi bosqichda u ishchi fraksiyasi va lok 
qoldiqlariga ekstraksiya yo‘li bilan ajratiladi.
Tajriba shuni ko‘rsatadiki, m oyning dvigateldagi ishlash 
prinsipi shu nuqtayi nazarlardan qaralganda, u dvigatelda 
bug‘lanishi natijasida detallardagi ham ishchi fraksiyasining 
vazifasini ham da moylash vazifasini bajaradi va detallarga lok 
qoplam asini beradi.
2.2. M otordagi b u g lan ish n in g ishchi fraksiyasi va lokning
tashkil topishi quyidagi apparatlarda aniqlanadi: 
i
Ishlatiladigan reaktivlar va materiallar
• Term ostat;
• Bug‘lantiruvchi asbob yig‘masi 100 m m diam etrli disk;
• Bug‘lantiruvchi asbobning tashqi diam etri 22 mm;
• Bortning balandligi 1,0 m m , stakan bortining qalinligi 
0,03 m m , chuqurlik qalinligi 1 ± 0,1 mm;
• M oy olish uchun shishali pipetka, o ‘ziga m os tarozi, 
pipetkaning uchi 3 - 4 tom chi m oy olish kerak, 20—30°C 
h aroratda b o ‘lishi kerak; og‘irligi 0,05g (2.3.2-punktga qarang);
• Bug‘lanuvchi diskdan olish uchun maxsus m oslam a; 
term ostatning plastinkasi tem peraturasini m oslashtirish uchun 
avtotransform ator;
• Sekundom er;
• B ug'lanm ani yuvish u chun vanna;
• Simob shishali term om etr T N —2;
• Tozalash u ch u n disk shlifovkasi va bug‘lantiruvchi stol 
oynasi m oslam asi kerak;
• K eram ik plitka;
• Ekstarksiya apparatlari (Sokslet kabi) hajm i 200 m m li 
n om inal kolbasi bilan;
1 0 1

---

• Alyum iniy taglik;
• Yopiq spiralli elektroplitka;
• 
Eksikator;
• Q uritish shkafchasi 100+ 105°C gacha;
• C h in n i idishga;
• BugMantiruvchi asbobni 
yuvish uchun 
benzin 
BR 
«Kalosha»;
• Lok qo!dig‘inin bug‘lantiruvchi asbobdan kimyoviy 
tozalash u ch u n N aO H IO % li suvdagi eritm asi;
• Petroley efir;
• D istillangan suv;
• F iltr qog‘ozi;
• 
D isk va bug‘latgichni 
silliqlash 
uchun 
silliqlovchi 
qum qog‘oz, Vud qotishm asi yoki erish harorati 230°C dan 
baland b o ‘lm agan boshqa qotishm a, tortishda kerakli aniqlikni 
t a ’m inlovchi laboratoriya analitik tarozisi.
2.3. Sinovga tayyorgarlik
2.3.1. Laboratoriya sharoitlarida bug‘latgichga va diskka
1.3.1. va 1.3.2. larda k o ‘rsatilganidek ishlov berish kerak.
2.3.2. M oy pipetkasini kalibrlashda h ar b ir ulushda 10 
tom chidan m oyni pipetkadan chiqarib, 0,0004 g aniqlikda 
tortilsin va m oy nam unasi taxm inan 0,05 g kelishi u ch u n moy 
tom chilari soni hisoblansin.
K alibrlangan pipetka bilan ishlaganda h ar b ir yangi moyni 
tahlil 
qilishdan 
a w a l 
pipetkaning 
a w ald an
belgilangan 
to m ch ilar m iqdorini kam ida 3 m artadan torting va keyingi 
hisoblarda q o ‘llaniluvchi o ‘rtacha og‘irlikni toping.
0,5g dan o ‘rtacha og‘ish og‘irligi ± 0,002 g dan oshmasligi 
ruxsat etiladi.
2.3.3. Sinovdan oldin term ostatning isitish plastinkasini 
gorizontal 0 ‘rnatilganligi (sath b o ‘yicha) tekshirilsin.
2.4. Sinov o ‘tkazish
Diskli term ostatni isitish plastinkasiga q o ‘ying. Diskda 
a w a ld a n 0,0002 g aniqlikda tortib olingan aylana bo‘yicha
1 0 2

---

chetidan 3—4 m m m asofada sim m etrik holda t o ‘rtta bug‘latgich 
o ‘rnating.
Term ostatni isitish tizim iga ulang va disk uyachasidagi 
qotishm a erib ketgandan so‘ng unga term om etr tushiring. 
Sinalayotgan m oyni standartda ko‘rsatilgan haroratga tajriba 
harorati yetganda diskni 3 - 5 min. ushbu haroratda ushlab 
turing, 
so‘ngra 
term ostat 
eshikchasini 
oching, 
har 
bir 
bug‘latgichga 0,05 g dan tom chilab m oy quying, sekundom erni 
ishlatib, yana eshikchani yopib q o ‘ying.
Bug‘latgich 
diskni 
isitish 
sinalayotgan 
m oy 
uchun 
standartda ko‘rsatilgan vaqtda, harorat ± 1°C aniqlikda ushlab 
turiladi.
Tajriba yakunlanganda diskdan ham m a bug‘latgchilam i 
maxsus qisqichda olib, keram ik plitkaga qo‘ying va sovutish 
u ch u n 10—15 m in eksikatorga joylang.
Bug‘latgichlarni xona haroratigacha sovitilgach, 0,0002 g 
aniqlikkacha torting. T ortish natijalariga ko‘ra sinalayotgan 
m oyning m otordagi bug‘lanishini hisoblang (hisoblash tartibini 
pastroqdan qarang).
M otordagi bug‘lanishni aniqlagandan so‘ng bug‘latgichda 
qolgan moy va loklar ekstraksiyalab ajratiladi.
Qoldiqlari bilan birga to ‘rttala bug‘latgichni alyuminiyli 
taglik-plastinkalarga joylashtiring.
Agar qoldiq ko'rinishi bo‘yicha plyonka shaklida b o ‘lmasa 
va maydalansa, bunday holda h ar bir bug‘latgich filtr qog‘ozdan 
yasalgan konvertchalarga o ‘raladi.
Ekstraksion apparatning ekstraktori sovuq elektroplitka 
ustiga o ‘rnatilgan kolba bilan ulansin va unga petroleyn efiri t 
kolba yonidagi quvurchadan oqib tusha boshlaguncha quyilsin, 
so ‘ngra erituvchidan yarim quyilgan m iqdorda yana kolbaga 
quyilsin.
Bug‘latgichli taglikni ekstraktorga q o ‘ying, unga sovitgichni 
ulang, suv quying, apparat ayrim qism larining zich ulanganini 
tekshiring va ulam i shtativga m ustahkam qottirilganiga ishonch 
hosil qilgach, isitgichni ulang.
Kolbani shunday intensivlik bilan isitinki, sovitgichdan 
kondensat sekundiga 3-5 tom chidan oqib chiqsin.
Ektraksiyalashni butunlay rangsiz eritm a olinguncha davom 
ettiring. Kolbani isitishni erituvchi ekstraktordan kolbaga oqib
103

---

boMishi bilan to'x tatin g , so ‘ngra kolbani soviting, sovitgichni 
uzing va ekstraktordan bugMatgichli taglikni ehtiyot b o ‘lib 
chiqarib oling.
Bug‘latgichlarni filtr qog‘ozda quritish shkaflga joylab, unda
1 soat davom ida 100±1°C haroratda ushlab turing. S o‘ngra 
bug‘latgichlam i soviting va 0,0002 g aniqlikkacha torting.
Q uritish va tortish operatsiyalarini ikki ketm a-ket (parallel) 
tortishlar farqi 0,0004 g dan ortiq b o ‘lmagan holgacha qaytaring. 
Tortish natijalariga ko‘ra m oyning ishchi fraksiyasini va uni lok 
hosil qilishga moyilligini hisoblang (hisoblash tartibida pastroqqa 
qarang).
Ekstraktordan ajratib olingan ham m a narsa — ishchi 
fraksiya deb, bug‘latgichda ishchi fraksiya ajratib olingandan 
so ‘ng qolgan ham m a narsa — lok deb qabul qilinadi.
2.5. Hisoblash tartibi
T haroratda t vaqt davom ida h ar bir bug‘latgich uchun 
m oyni m o to r usuli b o ‘yicha bug‘lanuvchanligi (
H
'r ) foizda (3) 
form ula orqali hisoblansin: